37. Homonimy

HOMONIMY

Homonimy (z greckiego homónymos – mający wspólna nazwę, równoimienny, równobrzmiący) to wyrazy o identycznym brzmieniu, ale całkowicie odmiennym znaczeniu, np. para (wodna, butów, ludzi), porwać (na strzępy, kogoś). Znaczenie homonimów rozpoznajemy tylko na podstawie kontekstu.

Homonimia – to jednakowe brzmienie wyrazów mających różną wartość znaczeniową.

Występuje:

a) w składni – np. zdrada przyjaciela oznacza albo fakt, że przyjaciel zdradził, albo że został zdradzony; wynająć mieszkanie – użyczyć komuś mieszkania za odpłatnością albo odpłatnie zamieszkać w cudzym mieszkaniu,

b) w morfologii fleksyjnej i słowotwórczej – np. dam jest formą czasownika dać lub formą rzeczownika dama w dopełniaczu liczby mnogiej; ranny – od rzeczownika rana albo rano,

c) w słownictwie – np. rola aktora i rola uprawna.

Przykłady homonimii tekstowej:

Żyd karabin niesie.

Żydka rabin niesie.

Mama ma nas troje.

Mama ma nastroje.

Mama ma na stroje.

Bibliografia:

1.      Język polski. Vademecum maturalne, Operon, Gdynia 2009.

2.      Jan Malczewski, Słownik szkolny. Nauka o języku, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990.

36. Zróżnicowanie terytorialne polszczyzny

ZRÓŻNICOWANIE TERYTORIALNE POLSZCZYZNY

W poszczególnych rejonach kraju istnieją różnice w wymowie, akcentowaniu i słownictwie. Jest to związane także z wykształceniem i środowiskiem użytkowników języka.

Do terytorialnych odmian języka należą dialekty i gwary, które kształtowały się przez wieki.

Cechą charakterystyczną polszczyzny regionalnej są odrębności, między innymi w zakresie słownictwa. Tę samą rzecz określa się inaczej w każdym z dialektów – mamy wtedy do czynienia z regionalizmami (inaczej prowincjonalizmami).

Badaniem naukowym oraz opisem dialektów i gwar zajmuję się dialektologia.

Stylizacja języka ogólnego na gwarę wiejską nazywamy dialektyzacją.

Dialekty polskie:

- kaszubski,

- małopolski,

- mazowiecki,

- śląski,

- wielkopolski

Gwara – to język ludzi wsi, chociaż mówimy także o gwarach miejskich czy środowiskowych.

Bibliografia:

1. Bąk Piotr, Gramatyka języka polskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa 1977.

2. Czrniecka-Rodzik Zofia, Gramatyka języka polskiego w ćwiczeniach dla gimnazjalistów i licealistów, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna, Warszawa 2006.

3. Malczewski Jan, Słownik szkolny. Nauka o języku, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990.

4. Milewska Beata, Milewska Izabela, Język polski 1. Kształcenie językowe, Wydawnictwo Pedagogiczne OPERON, Rumia 2002.

35. Historia języka polskiego

HISTORIA JĘZYKA POLSKIEGO

Język polski wywodzi się z dawnego języka praindoeuropejskiego, z którego wykształciły się języki prasłowiańskie:

- zachodniosłowiańskie,

- wschodniosłowiańskie,

- południowosłowiańskie.

Języki zachodniosłowiańskie:

- czeski,

- słowacki,

- górnołużycki,

- dolnołużycki,

- polski.

Języki wschodniosłowiańskie:

- rosyjski,

- ukraiński,

- białoruski.

Języki południowosłowiańskie:

- serbsko-chorwacki,

- bułgarski,

- słoweński,

- macedoński.

Epoki w dziejach języka polskiego:

1. Epoka przedpiśmienna.

2. Epoka piśmienna.

a) doba staropolska,

b) doba średniopolska,

c) doba nowopolska,

d) czasy współczesne.

Epoka przedpiśmienna

Są to początki tworzenia się ogólnonarodowego języka polskiego. Ośrodkiem była najpierw Wielkopolska, potem Małopolska. Po przyjęciu chrztu w 966 roku funkcję języka urzędowego i literackiego pełniła łacina. Zachodziły wówczas następujące zmiany językowe:

- zanik i wokalizacja jerów,

- przegłos polski,

- kształtowanie się nowego typu odmiany rzeczowników, zaimków, przymiotników,

- przekształcenia imiesłowów,

- nowe formy trybu rozkazującego, zanik dawnych form zakończonych na –i/-y oraz prasłowiańskiego trybu przypuszczającego,

- utrwalenie się opozycji: spółgłoska miękka-spółgłoska twarda.

Doba staropolska (od około połowy XII wieku do przełomu XV i XVI wieku)

Jest to okres kształtowania się literackiej odmiany języka ogólnego. Głównym ośrodkiem był Kraków, gdzie język polski wprowadzono do szkół przykościelnych i założono Akademię Krakowską. Powstały wówczas pierwsze utwory literackie w języku polskim: Bogurodzica, Lament świętokrzyski, Legenda o św. Aleksym, Biblia królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka), Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią, O zachowaniu się przy stole (O chlebowem stole), Satyra na leniwych chłopów.

Zachodziły wówczas następujące zmiany językowe:

- końcowa faza przejścia t’, d’ w ć, dź,

- zanik iloczasu,

- zrównanie barwy nosówek,

- przejście grup „ky”, „gy” w „ki”, „gi”,

- nowe typy odmiany rzeczownikowej,

- zanik imperfektu i aorystu (imperfekt – czas przeszły niedokonany opisowy, aoryst – czas przeszły dokonany),

- nowa odmiana liczebników zbiorowych,

- uproszczenie czasu przeszłego,

- upowszechnienie się imiesłowu zakończonego na „-ąc”,

- zanik „-i”, „-y” w dotychczasowych końcówkach bezokolicznika „-ci”, „-cy”.

Doba średniopolska (od początków XVI wieku do lat 80-tych XVIII wieku)

Jest to okres powstania literackiego języka polskiego, rozwoju drukarstwa i szkolnictwa, ożywienia ruchu umysłowego. Język polski, obecny we wszystkich przejawach życia kulturowego i społecznego, wypiera ostatecznie łacinę. Powstają liczne dzieła literackie w języku polskim, których upowszechnianiu służą oficyny wydawnicze (główny ośrodek drukarstwa to Kraków).

Zachodziły wówczas następujące zmiany językowe:

- zanik „a” pochylonego i „e’ pochylonego; „o” pochylne zbliża się do „u”,

- powstanie rodzaju męskoosobowego,

- nowa odmiana rzeczowników,

- upowszechnienie się końcówek „-om”, „-ami”, „-ach” w liczbie mnogiej odmiany rzeczowników,

- zanik archaicznych form trybu rozkazującego zakończonych na „-i”, „-y”,

- zanik form trybu przypuszczającego „bych”, „by”, „bychom”, „bychą”,

- zanik liczby podwójnej w deklinacji i koniugacji.

Doba nowopolska (od lat 80-tych XVIII wieku do 1939 roku)

Jest to okres walki w czasie zaborów o zachowanie języka narodowego i rozwoju językoznawstwa. Ośrodkiem rozwoju języka była Warszawa.

Zachodziły wówczas następujące zmiany językowe:

- ostateczne zrównanie „o” pochylonego z „u”,

- upowszechnienie się „ę” w bierniku liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego,

- upowszechnienie się „-u” w deklinacji liczebników,

- wprowadzenie „-łszy” w imiesłowach.

Czasy współczesne (po 1945 roku)

Jest to okres silnych wpływów języka angielskiego, tendencji do używania skrótowców, nowego słownictwa związanego z rozwojem techniki, informatyki, odkryciami itp.

Bibliografia:

1. Język polski. Vademecum maturalne, Operon, Gdynia 2009.

34. Stylizacja językowa

STYLIZACJA JĘZYKOWA

Stylizacja językowa to świadomy zabieg artystyczny, który wyraża się w upodobnianiu wypowiedzi do określonego stylu charakterystycznego dla tekstów gwarowych, archaicznych, środowiskowych itp.

Rodzaje stylizacji:

- archaizacja,

- stylizacja biblijna,

- dialektyzacja,

- poetyzacja,

- stylizacja środowiskowa.

Archaizacja

Jest to wprowadzanie do wypowiedzi archaizmów, czyli wyrażeń i konstrukcji zdaniowych charakterystycznych dla dawnych tekstów. Celem takiego zabiegu jest uprawdopodobnienie tekstu, nadanie mu określonego kolorytu. Taki zabieg stosował np. Henryk Sienkiewicz, pisząc „Trylogię”.

Stylizacja biblijna

Polega na upodobnieniu języka ogólnego do języka Biblii, np. za pomocą charakterystycznych zwrotów: „zaprawdę, powiadam ci”.

Dialektyzacja

Jest to upodobnienie języka utworu do gwary ludowej pod względem słownictwa, frazeologii, gramatyki i wymowy, np. w „Chłopach” W. S. Reymonta.

Poetyzacja

Inaczej liryzacja tekstu. Polega na nadaniu prozie cech poetyckich. Zabieg ten można osiągnąć, nasycając język prozy licznymi środkami artystycznymi.

Stylizacja środowiskowa

Jest to upodobnienie języka ogólnopolskiego do określonych środowisk miejskich lub zawodowych, np. gwara młodzieżowa, slang miejski, żargon lekarski, gwara więzienna itp.

Bibliografia:

1. Język polski. Vademecum maturalne, Operon, Gdynia 2009.

33. Style językowe

STYLE JĘZYKOWE

Styl to takie ukształtowanie formy językowej wypowiedzi mówionej i pisanej, które odznacza się swoistymi, łatwo zauważalnymi właściwościami.

Styl potoczny (kolokwialny)

Jest to podstawowa odmiana języka mówionego.

- odmiana oficjalna charakteryzuje się poprawnością, starannością wymowy, dbałością o zasady gramatyczne,

- odmiana nieoficjalna charakteryzuje się obecnością skrótów myślowych, kolokwializmów i wulgaryzmów oraz ubóstwem językowym.

Styl naukowy

Cechy charakterystyczne stylu naukowego:

- słownictwo specjalistyczne,

- kondensacja treści,

- ścisłość opisów,

- uporządkowana składnia,

- zdania wielokrotnie złożone,

- podział na rozdziały, akapity,

- wyróżnione przypisy,

- cytaty, odsyłacze.

Odmianą stylu naukowego jest styl popularnonaukowy, którym pisane są np. podręczniki szkolne.

Styl urzędowy

Cechy charakterystyczne stylu urzędowego:

- wiąże się z działalnością administracyjno-prawną,

- są to teksty zarządzeń, uchwał, obwieszczeń,

- zostają podane dane personalne,

- obecność zwrotów typu: „zwracam się z prośbą”, „palenie tytoniu zabronione”,

- często używane formy bezosobowe i formy strony biernej, np. „uprasza się”, „będzie karane grzywną”.

Styl publicystyczny

Cechy charakterystyczne stylu publicystycznego:

- służy do przekazywania ważnych informacji społecznych i politycznych,

- występuje w odmianie pisanej i mówionej,

- informacja i interpretacja otaczającego świata,

- nagłówek, tytuł, podtytuł,

- język nastawiony na zwrócenie uwagi czytelników,

- przysłowia, wyrazy potoczne,

- aluzje literackie,

- gra słów.

Styl reklamy

Cechy charakterystyczne stylu reklamy:

- gra słów,

- wyrazy typu „super-”, „ekstra-”, „arcy-”,

- epitety i porównania,

- slogany,

- aluzje literackie i filmowe,

- częste łamanie zasad kultury i poprawności językowej.

Bibliografia:

1. Język polski. Vademecum maturalne, Operon, Gdynia 2009.

32. Najważniejsze zabytki języka polskiego

NAJWAŻNIEJSZE ZABYTKI JĘZYKA POLSKIEGO

Zabytki języka polskiego to wszelkiego rodzaju utwory napisane po polsku w średniowieczu, umożliwiające zapoznanie z systemami fonologicznym i morfologicznym języka polskiego, z jego zasobami leksykalnymi oraz regułami gramatycznymi.

Bulla gnieźnieńska

Wydana w 1136 roku bulla (dokument papieski) papieża Innocentego II, sporządzona dla arcybiskupa gnieźnieńskiego. Napisana po łacinie, zawiera 410 nazw osobowych i miejscowych w języku polskim, charakterystycznych dla terenu archidiecezji gnieźnieńskiej.

Bogurodzica

Pierwsza polska pieśń religijna napisana w języku narodowym, najprawdopodobniej na przełomie XIII i XIV wieku.

Kazania świętokrzyskie

Zabytek religijny z XIV wieku, zachowany w szczątkowej formie, pisany w znacznej części po polsku. Zawiera archaizmy gramatyczne i bohemizmy (wyrazy, zwroty lub konstrukcje składniowe zapożyczone z języka czeskiego). Zostały napisane z zastosowaniem zasad sztuki oratorskiej.

Krystus z martwych wstał je

Najstarsza polska pieśń wielkanocna sprzed 1365 roku.

Psałterz floriański

Najstarszy polski przekład psalmów biblijnych z przełomu XIV i XV wieku. Cechy dialektyczne wskazują na to, że powstał na terenie Małopolski (najprawdopodobniej w Krakowie). Przyjmuje się, że został napisany dla królowej Jadwigi. Poza psalmami zawiera kilka modlitw i hymnów.

Kazania gnieźnieńskie

Zbiór 103 kazań łacińskich, częściowo z polskimi glosami (glosa – adnotacja w tekście, zapisek na marginesie itp.) i 10 kazań w języku polskim z XV wieku. Zawiera liczne formy czasu zaprzeszłego. Pod względem artystycznym są stylistycznie słabsze od „Kazań świętokrzyskich”.

Biblia królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka)

Staropolski przekład Biblii z XV wieku, sporządzony prawdopodobnie dla królowej Zofii (Sońki Holszańskiej, czwartej i ostatniej żony Władysława Jagiełły). Zawiera liczne bohemizmy.

O zachowaniu się przy stole (O chlebowem stole)

Najstarszy polski wiersz świecki o charakterze dydaktycznym z początku XV wieku. Jego autorstwo przypisuje się burgrabiemu poznańskiemu Przecławowi Słocie.

Posłuchajcie, bracia miła (Lament świętokrzyski)

Średniowieczny plankt (plankt – utwór wyrażający żal po zmarłej osobie bliskiej) o kunsztownej formie, datowany na lata 40-ste XV wieku.

Psałterz puławski

Zabytek z terenu Wielkopolski, z końca XV wieku. Zawiera bohemizmy i cechy dialektu wielkopolskiego.

Biblia Leopolity

Pełny polski przekład całej Biblii, wydany drukiem w 1561 roku.

Bibliografia:

1. Język polski. Vademecum maturalne, Operon, Gdynia 2009.

31. Adam Mickiewicz – „Dziady” cz. II

Adam Mickiewicz – „Dziady” cz. II

W noc Dziadów, wieczorem, przed kaplicą cmentarną gromadzi się lud. Guślarz nakazuje zamknąć drzwi do kaplicy, stanąć dookoła trumny, zgasić wszystkie światła i zasłonić okna, tak, aby do wewnątrz nie wpadał nawet blask księżyca. Następnie zwołuje dusze potępionych, gdyż tej nocy czeka na nie posiłek i modlitwa.

Paląc garść kądzieli[1], Guślarz wywołuje najpierw duchy lekkie. Pojawia się dwójka małych dzieci w postaciach aniołków, Józio i jego siostrzyczka Rózia. Kierują się w stronę jednej z wieśniaczek, mówiąc, że jest to ich mama. Przebywają w raju, gdzie jest im lepiej niż u matki, ale mają zamkniętą drogę do nieba, gdyż kto za życia nie zaznał goryczy, po śmierci nie może zaznać słodyczy nieba. Józio prosi o dwa ziarenka gorczycy. Dzieci otrzymują je i znikają.

Guślarz każe pozamykać drzwi na kłódki oraz podpalić łuczywem[2] kocioł z wódką. Wzywa duchy najcięższe. W oknie pojawia się straszliwy upiór – zmarły przed trzema laty pan wioski. Cierpi straszliwe męczarnie z powodu wiecznego głodu, pragnienia i szarpiących go drapieżnych ptaków. Uwolnić go od udręk może tylko ten, kto zdoła go nakarmić i napoić. Ptaki, które są duchami zamorzonych głodem włościan, uprzedzają, że wydziobią mu pokarm nawet z trzewi. Nie znają litości, tak jak on nie miał jej dla nich. Kruk przypomina mu, jak został wychłostany za zerwanie kilku jabłek z pańskiego ogrodu, gdy od trzech dni nie miał nic w ustach, a sowa opowiada, jak w Wigilię Bożego Narodzenia[3] żebrała u bram dworu z niemowlęciem na ręku, została pobita, wyrzucona i zamarzła na drodze. Widmo mówi, że nie ma dla niego nadziei, gdyż kto za życia nie był ani razu człowiekiem, temu żaden człowiek nie może pomóc. Guślarz każe mu iść precz i Widmo znika.

Następnie zostają wezwane duchy pośrednie. Pojawia się pasterka Zosia, która za życia nie potrafiła kochać. Umarła w wieku 19 lat, a teraz doskwiera jej samotność. Guślarz zapowiada, że zanim wejdzie do nieba, będzie błąkać się samotnie jeszcze przez dwa lata.

Po północy Guślarz otwiera drzwi kaplicy, zapala światła i kończy obrzęd. Tymczasem niespodzianie obok jednej z wieśniaczek pojawia się jeszcze jedno widmo. Patrzy na kobietę strasznym wzrokiem, wskazując na serce i nie odpowiada na pytania Guślarza. Nie daje się też w żaden sposób przepędzić. Kobieta w żałobie także milczy. Guślarz każe wyprowadzić paserkę poza kaplicę, a widmo rusza za nią.

---

[1] Pęk włókien do przędzenia.

[2] Kij obwiązany na końcu włosami lnu nasączonymi substancją smolną, pochodnia.

[3] Mickiewicz używa słowa „kucyja” czyli kutia – potrawa spożywana w Wigilię Bożego Narodzenia.