292. Kultura i literatura

Kultura i literatura

Kultura (z łac. „colere” – „uprawiać”, „dbać”, pielęgnować”) – to termin wieloznaczny, pochodzący początkowo od łacińskiego „cultus agri” („uprawa ziemi”), interpretowany w różny sposób przez przedstawicieli różnych nauk.

Kulturę można określić jako ogół wytworów ludzi, zarówno materialnych, jak i niematerialnych, duchowych, symbolicznych.

Najczęściej rozumiana jest jako całokształt duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa. Bywa utożsamiana z cywilizacją. Są to również charakterystyczne dla danego społeczeństwa wzory postępowania, także to, co w zachowaniu ludzkim jest wyuczone (w odróżnieniu od tego, co jest biologicznie odziedziczone).

Główne dziedziny kultury:

·        kultura materialna (wszelkie wytwory człowieka, technika, umiejętności praktyczne),

·        kultura duchowa (wiedza, literatura, sztuki plastyczne, teatr, muzyka, film, filozofia, religia),

·        kultura społeczna (wierzenia, normy moralne, ideologia, uczestnictwo w życiu kulturalnym),

·        kultura języka (porozumiewanie się zgodnie z obowiązującą normą językową),

·        kultura polityczna (systemy wartości i wzorce zachowań polityków i partii biorących udział w wykonywaniu władzy państwowej lub aspirujących do tej roli),

·        kultura fizyczna (system zachowań i działania związane z dbałością o rozwój fizyczny człowieka).

Pierwotnie termin „cultura” wiązał się z uprawą roli bądź hodowlą zwierząt i oznaczał przekształcenie naturalnego stanu zjawisk przyrody w stan bardziej użyteczny i przydatny człowiekowi. Obecnie używa się także takich wyrażeń jak: „kultura rolna”, „kultura bakterii”, co wiąże się bezpośrednio z pierwotnym znaczeniem tego słowa.

Po raz pierwszy w nowym znaczeniu termin ten został użyty przez Cycerona (polityka i mówcę rzymskiego), który sformułował pojęcie „cultura animi” („uprawa umysłu”) w I w. p.n.e. Od tego czasu termin „kultura” zaczęto wiązać z czynnościami ludzkimi mającymi na celu doskonalenie i kształcenie.

W ciągu wieków słowo to było coraz częściej używane przez filozofów, a potem także uczonych zajmujących się naukami społecznymi. Rezultatem tego procesu stała się jego wieloznaczność.

Literatura (piśmiennictwo) – to ogół wypowiedzi językowych utrwalonych w piśmie, pełniących określone funkcje w różnych dziedzinach życia społecznego.

Dzieli się na literaturę piękną, naukową, informacyjno-użytkową i publicystykę.

Dzieło literackie artystyczne jest rezultatem świadomej pracy autora i wynikiem jego subiektywnych doświadczeń. Podstawowym elementem dzieła literackiego jest fikcja literacka, tworzywem zaś jest język z jego środkami artystycznego wyrazu.

Funkcje literatury:

·        literatura piękna – odpowiada na oczekiwania estetyczne odbiorców,

·        literatura naukowa – przekazuje uogólnione informacje o pewnym wycinku rzeczywistości oraz popularyzuje osiągnięcia nauki,

·        literatura informacyjno-użytkowa – dostarcza informacji praktycznych, doraźnych,

·        publicystyka – wypowiada się w środkach komunikacji społecznej (prasa, radio, telewizja, Internet) na publicznie interesujące w danym momencie tematy.

Podział literatury pięknej:

Rodzaj literacki – podstawowy w literaturoznawstwie sposób klasyfikacji dzieł literackich, wywodzący się z tradycji literackiej antycznej Grecji. Umożliwia ogólny podział struktury utworów literackich od strony formalnej, niezależnie od epoki i miejsca, w jakich powstało dane dzieło.

Wyróżnia się trzy główne rodzaje literackie:

·        epika,

·        liryka,

·        dramat.

Gatunek literacki – to forma utworu literackiego, podrzędna w stosunku do rodzaju literackiego. Próby zdefiniowania gatunku literackiego pojawiały się już w starożytnej Grecji.

Czynniki wyróżniające poszczególne rodzaje literackie:

PODMIOT I JEGO POSTAWA WOBEC ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO
Liryka	Epika	Dramat
stanowi najistotniejszy czynnik organizujący; jest główną postacią, która w swej wypowiedzi przekazuje własne przeżycia, doznania i mniemania; wszystko, co się w wypowiedzi pojawia, zostaje sprowadzone do jego subiektywnej skali odczuwania; ten typ tworów, w którym dominuje takie zaangażowanie podmiotu, nazywa się liryką, podmiot zaś występujący w tego rodzaju utworach – podmiotem lirycznym	wyrazistość podmiotu jest niewielka; nie może on określać bezpośrednio swojego stosunku do odtwarzanych faktów i zdarzeń; jest on informatorem, który odtwarza zespół zdarzeń i podaje je do wiadomości; rolę czynnika pierwszoplanowego przejmuje świat przedstawiony; utwory realizujące tę postawę podmiotu nazywamy epiką, podmiot zaś - narratorem	podmiot zanika, nie ma jednego wypowiadającego; pisarz przedstawia zdarzenia poprzez słowa i czyny bohaterów, bezpośrednio w procesie ich stawania się
KONSTRUKCJE STYLISTYCZNE
Liryka	Epika	Dramat
sytuacja wyznania; monolog liryczny, który jest formą „sprawozdania” na temat wewnętrznych przeżyć podmiotu; formą wyrazu jego subiektywnej wyobraźni	sytuacja narracyjna; narracja, czyli komunikat językowy, zawierający zespół informacji o tym, co stało się w przeszłości; celem narratora jest nie przedstawienie własnego stosunku do zdarzeń, ale ich w miarę obiektywne zarysowanie	sytuacja rozmowy; nie występuje tutaj podmiot, który te rozmowy organizuje; sytuacja rozmowy jest niezależna od podmiotu jako organizatora dzieła; dialog
BUDOWA ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO
świat przedstawiony podporządkowany jest podmiotowi lirycznemu, nie istnieje samodzielnie; układ jego elementów jest uzależniony od charakteru i kształtu przeżyć podmiotu lirycznego	świat przedstawiony jest w małym stopniu zależny od podmiotu; istnieje poza narratorem	świat przedstawiony jest samodzielny; jest zespołem aktualnych działań bohaterów

Podział na gatunki literackie

Liryka	Epika	Dramat
·        elegia ·        oda ·        hymn (pean, dytyramb) ·        pieśń ·        tren ·        epitafium ·        epitalamium (pieśń weselna) ·        anakreontyk (wiersz biesiadny) ·        fraszka ·        epigramat ·        madrygał (krótki wiersz miłosny) ·        sonet ·        poemat liryczny ·        sielanka	·        nowela ·        powieść ·        obrazek ·        epos (epopeja) ·        opowiadanie (kompozycja luźniejsza od noweli) ·        anegdota (nowela jednozdarzeniowa) ·        opowieść (nowela rozległa) ·        romans ·        powiastka filozoficzna ·        czasopismo moralne (XVIII w.) ·        pamiętnik ·        dziennik ·        saga ·        list ·        powieść poetycka ·        ballada ·        bajka ·        satyra ·        baśń ·        legenda ·        podanie ·        poemat dygresyjny ·        poemat prozą	·        skecz ·        komedia ·        tragedia ·        dramat właściwy ·        dramat romantyczny ·        jasełka (szopka) ·        farsa ·        tragifarsa ·        opera ·        operetka ·        misterium ·        comedia dell’arte ·        komedia rybałtowska ·        moralitet ·        dramat obyczajowo – psychologiczny ·        musicall ·        wodewil ·        burleska ·        dramat muzyczny

Wyróżniki literatury pięknej:

-wartość artystyczna,

- fikcyjność,

- systemowość (zgodność z zasadą trzech rodzajów literackich),

- rola kulturotwórcza (mityczna, symboliczna, publicystyczna).

Funkcje literatury pięknej:

- docere (uczyć),

- morere (wzruszać),

- delectare (cieszyć),

- informacyjna,

- poznawcza,

- wzbogacająca świat przeżyć człowieka,

- wychowawcza.