93. Słowotwórstwo

Wyrazy proste

Są to wyrazy, które mają tylko jedną podstawę słowotwórczą.

Wyraz niepodzielny słowotwórczo (wyraz rdzenny)

Jest to wyraz, w którym nie można wyodrębnić w analizie słowotwórczej podstawy słowotwórczej i formantu (jest niepodzielny słowotwórczo). Jest to wyraz, którego nie możemy odnieść do wyrazów, od których pochodzi, np. mysz, pies, sen, czar, lek.

Wyraz rdzennydzieli się natemat (rdzeń) i końcówkę, np. dom -Ø, dam -a, pis -ać. (Rdzeń wyrazu jest to najmniejsza część wspólna dla całej rodziny wyrazów pokrewnych, a jednocześnie najważniejszy składnik znaczeniowy wyrazu, jest to jak gdyby „kręgosłup” wyrazów pokrewnych, należących do danej rodziny: dom, domek, domeczek, domowy, domownik, domator, domostwo, bezdomny, zadomowić.)

·         Jeśli rzeczownik zakończony jest na spółgłoskę, cały wyraz jest tematem (dom).

·         Jeżeli rzeczownik zakończony jest na samogłoskę, tematem jest ta część wyrazu, która zostaje po odrzuceniu samogłoski (dam -a).

·         Żeby ustalić temat czasownika, należy odrzucić końcówkę bezokolicznika -ć, -ść oraz poprzedzającą ją samogłoskę (pisać).

Wyraz podzielny słowotwórczo

Jest to wyraz, w którym można wyodrębnić dwie cząstki: podstawę słowotwórczą i formant oraz możemy go odnieść do innych wyrazów, np.

podstawa słowotwórcza →tygrys–ica← formant– „samica tygrysa”,

pływ-ak – „ten, kto pływa”.

Formanty to cząstki, zapomocą których tworzymy nowe wyrazy.

- przedrostki (prefiksy) – dodajemy je przed tematem wyrazu: prze + widzieć = przewidzieć;

- przyrostki (sufiksy) – dołączamy je po temacie wyrazu:mów + ca=mówca;

- wrostki (interfiksy) – dodajemy je, łącząc dwa słowa w jedno:zlew + o + zmywak=zlewozmywak;

- formant zerowy – nie dodajemy niczego, z wyrazu podstawowego pozostawiamy sam temat lub odcinamy jakąś jego część:dźwig<=dźwigać.

Wyrazy złożone

Są to wyrazy, które mają więcej niż jedną podstawę słowotwórczą.

Zestawienia

Są to dwa odrębne wyrazy, które tworzą jedną całość znaczeniową, np.: czarna jagoda, wieczne pióro, pan młody, Morze Czarne, Zielona Góra.

Zrosty

Są to dwa wyrazy zrośnięte ze sobą bez żadnych elementów łączących, np.: Wielkanoc (Wielka + noc), Rzeczpospolita (rzecz + pospolita).

Złożenia

To dwie podstawy słowotwórcze połączone wrostkiem -o-, -i-, -y-, np.: desk -o- rolka, łam -i- główka, włócz -y- kij.