140. Narodziny teatru

Narodziny teatru

Teatr narodził się w Atenach w VI w. p.n.e. Przyjmuje się, że tragedia – dosłownie „pieśń kozłów” (gr. „tragos” – kozioł, „ode” – pieśń) powstała z dytyrambu – pieśni na cześć boga wina, Dionizosa. Śpiewał ją chór odziany w koźle skóry, mający wyobrażać składający się z satyrów orszak boga. Początkowo występy te miały charakter ludowy, dopiero w VI w. p. n. e. ustanowione zostały Wielkie Dionizje o randze święta państwowego.

Z obrzędowego śpiewu kozłów-satyrów rozwinęła się tragedia, gdy z chóru wyodrębniono aktora – przewodnika chóru (koryfeusza), który miał prowadzić z chórem rozmowę. Dalszą zmianą było rozszerzenie tematyki. Zmiana ta spowodowała zastąpienie chóru satyrów chórem osób związanych z treścią przedstawianej sztuki.

Od 420 r. p.n.e. tragedie zaczęto wystawiać także w czasie innego poświęconego Dionizosowi święta – Lenajów. Wystawiano sztuki trzech współzawodniczących ze sobą poetów. Każdy z nich prezentował na scenie trzy tragedie, tj. trylogię i jeden dramat satyrowy – utwór o treści pogodnej, oparty najczęściej na mitach związanych z Dionizosem.

Za twórcę tragedii greckiej uchodzi poeta Tespis, który wprowadził na scenę dialog między chórem a aktorem.

W tragedii wyróżniano następujące części:

a)     prologos –wstęp zapowiadający treść sztuki

b)    parodos – pieśń śpiewana przez chór wchodzący na orchestrę

c)     epeisodion – partia dialogowa

d)    stasimon – pieśń chóru wykonywana na zmianę z epeisodionami

e)     exodos – pieśń chóru schodzącego z orchestry.

Początkowo chór i aktor występowali na orchestrze, przy dalszym rozwoju tragedii, w związku z bogaceniem się akcji sztuki i zwiększaniem liczby ról, ze względu na konieczność zmiany kostiumów, za orchestrą wzniesiono budynek – skene. Służył za garderobę i część dekoracji. Przed skene powstało proskenion, na którym występowali aktorzy, a chór pozostał na orchestrze. Role kobiece (odgrywane przez mężczyzn) wprowadził Frynichos z Aten. Maski teatralne wprowadził Choirilos z Aten. Najstarszym klasycznym teatrem był ateński Teatr Dionizosa u stóp Akropolu.

Najstarszym tragikiem, którego sztuki dotrwały do naszych czasów, jest Ajschylos z Eleusis (525 r. p.n.e. – 456 r. p.n.e.), uczestnik walk z Persami pod Maratonem, Salaminą i Platejami. Z jego 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych zachowało się 7 tragedii: Persowie, Błagalnice, Prometeusz skowany, Siedmiu przeciw Tebom oraz trylogia Oresteja, na którą składają się Agamemnon, Ofiarnice i Eumenidy. Ajschylos wprowadził na scenę drugiego aktora, dekoracje i budynek skene oraz ustalił regulamin zawodów dramatycznych.

Sofokles z Kolonos (496 r. p.n.e. – 406 r. p.n.e.) powiększył w tragedii liczbę aktorów z dwóch do trzech, zwiększył również liczbę osób w chórze. Wystawiał, zgodnie ze zwyczajem, po trzy tragedie, ale nie powiązane ze sobą tematycznie. Nie był już także wykonawcą ról w swoich dramatach. Brał udział w życiu publicznym Aten, piastował zaszczytne godności państwowe: był przewodniczącym kasy Ateńskiego Związku Morskiego i strategiem. Ze 123 jego sztuk zachowało się 7 tragedii: Ajas, Antygona, Król Edyp, Trachinki, Elektra, Filoktet, Edyp w Kolonos.

Eurypides (485 r. p.n.e. – 406 r. p.n.e.) był synem zamożnego właściciela ziemskiego na Salaminie. Nie brał udziału w życiu publicznym, czym różnił się od Ajschylosa i Sofoklesa. W swoich tragediach opracowywał mało znane mity, ograniczył też rolę chóru na rzecz akcji. Był mistrzem w odmalowywaniu psychiki swoich bohaterów, szczególnie kobiet oraz w przedstawianiu skomplikowanych sytuacji. W niektórych sztukach intryga była tak zasupłana, że rozwiązanie jej musiało odbywać się za sprawą boga, którego sprowadzał na scenę za pomocą specjalnej platformy – maszyny (deus ex machina). Niespodziewane zakończenie sztuki odbywało się więc dzięki interwencji boga. Charakterystyczne dla sztuk Eurypidesa były obszerne prologi i znakomite opracowanie muzyczne. Z jego twórczości zachowało się 17 tragedii: Alkestis, Andromacha, Bachantki, Błagalnice, Elektra, Fenicjanki, Hekabe, Helena, Herakles, Heraklidzi, Hippolit, Ifigenia w Aulidzie, Ifigenia w Taurydzie, Ion, Medea, Orestes, Trojanki i 1 dramat satyrowy – Cyklop.

Publiczność starożytna poza tragedią i dramatem satyrowym oglądała również komedię. Komedia powstała w Atenach z pieśni chóralnych i dramatycznych scenek rodzajowych, wystawianych podczas widowisk ludowych pełnych wesołości w czasie trwania Lenajów. Podczas innych świąt, Dionizjów Wiejskich, najważniejszym punktem uroczystości była procesja mająca zapewnić dobre urodzaje, zwana po grecku „komos”, stąd nazwa „komedia”.

Jedynym znanym ze swoich zachowanych utworów komediopisarzem jest Arystofanes z Aten (445 r. p.n.e. – ok. 385 r. p.n.e.). z jego 44 komedii zachowało się 11: Acharniacy, Rycerze, Chmury, Osy, Pokój, Ptaki, Lizystrata, Kobiety na święcie Tesmoforiów, Żaby, Kobiety na zgromadzeniu ludowym, Plutos. W swych komediach Arystofanes atakował stosunki polityczne i społeczne, występował przeciwko wojnie i głosił program odnowy we wszystkich dziedzinach, nie pomijając filozofii i literatury. Jego komedie należy uznać za początek krytyki literackiej.