155. Dawne procesy fonetyczne i ich ślady we współczesnej polszczyźnie

Dawne procesy fonetyczne i ich ślady we współczesnej polszczyźnie

W średniowieczu język, jakim posługiwało się społeczeństwo, zmieniał się równolegle do procesów zachodzących w sferze obyczajowości, kultury, polityki. Etap rozwoju polszczyzny zachodzącego między X a XVI w. nazywamy okresem staropolskim. Wówczas zachodziły przemiany językowe, których następstwa mamy we współczesnej polszczyźnie. Należą do nich:

·        PALATALIZACJA

Znane są wszystkim oboczności spółgłosek występujące często w wyrazach należących do tej samej rodziny słowotwórczej lub w formach fleksyjnych tego samego wyrazu, np.

ręka – ręczny – ręce                                            k : cz : c

noga – nożny – nodze                                        g : ż : dz

słuchać – słyszeć                                                 ch : sz

Przyczyny tych oboczności tkwią w czasach, gdy występował jeszcze język prasłowiański. Są wynikiem zmiękczenia głosek k, g, ch. Spółgłoski te w sąsiedztwie samogłosek przednich (e, ę, ĕ, i, Ь[1]) zmieniały swoje miejsce artykulacji i ulegały zmiękczeniu, przechodząc w spółgłoski cz, ż, sz, c, dz, które do XVI w. wymawiane były jako miękkie. Dziś wymawiamy je jako twarde.

W części form polskich dawne zmiękczone spółgłoski cz, ż, sz, c, dz występują do dziś w sąsiedztwie samogłosek przednich, które tę palatalizację spowodowały, w innych natomiast tego sąsiedztwa nie da się już zauważyć, gdyż jer miękki (Ь) i jat’ (ĕ) już zaginęły.

·        PRZEGŁOS POLSKI

Oboczności e : o i e : a występujące w formach wyrazowych współczesnej polszczyzny są pozostałością dawnego procesu fonetycznego, zwanego przegłosem polskim.

wieźć – wiozę                                                       e : a

nieść – niosę                                                         e : o

lesie – las                                                              e : a

mierzyć – miara                                                    e : a

pleść – plotę                                                          e : o

We wszystkich tych wyrazach pierwotnie występowała samogłoska e, jednak gdy znajdowała się po spółgłosce miękkiej, a przed spółgłoską przedniojęzykowo-zębową twardą (t, d, s, z, r, n, ł) ulegała ona zmianie w o lub a.

wiezę → wiozę

pletę → plotę

lĕs → las

mĕra → miara

·        WZDŁUŻENIE ZASTĘPCZE

Jest pozostałością po dawnych półsamogłoskach, tzw. jerach. Wzdłużenie zastępcze dotyczyło samogłosek występujących w przedostatniej sylabie wyrazu, po której występowała spółgłoska dźwięczna i zanikający jer, np.

lodъ → lōd

miodъ → miōd

rogъ → rōg

narodъ → narōd

Zanik jednej sylaby wywołany zanikiem jera powodował wzdłużenie poprzedzającej ją samogłoski.

·        „E” RUCHOME

„E” ruchome to takie, które nie zawsze występuje w tematach form przypadków zależnych danego wyrazu, np.

sen – snu

pies – psa

len – lnu

chłopiec – chłopca

kupiec – kupca

Pierwotnie wszystkie te formy miały inną postać (występowały w nich jery):

pьsъ – pьsa

sъnъ – sъna

lьnъ – lьna

chłopьcь – chłopьca

kupьcь – kupьca

Jery na końcu form mianownikowych zawsze zanikały, natomiast jery znajdujące się w tematach tych form przekształciły się w nową samogłoskę „e”:

pьsъ → pies

sъnъ → sen

lьnъ → len

chłopьcь → chłopiec

kupьcь → kupiec

Inaczej przedstawiała się ewolucja form mianownikowych przypadków zależnych. W ich tematach jery zanikały, jeżeli po nich znajdowały się sylaby z samogłoskami, np.

pьsa

sъna

lьna

Jeżeli natomiast po nich nie występowały sylaby z samogłoskami, to te jery przekształcały się w „e”, np.

pьsъka → pieska

·        MIĘKKOŚĆ SPÓŁGŁOSEK POPRZEDZAJĄCYCH JERY MIĘKKIE

Miękkość spółgłosek w wyrazach typu:

pies (pьsъ)

chłopiec (chłopьcь)

kupiec (kupьcь)

dzień (dьnь)

cień (tьnь)

jest śladem pozostawionym przez dawne jery miękkie. W tych wyrazach, w których występowały jery twarde, nie ma tej miękkości:

sen (sъnъ)

rok (rokъ)

ten (tъnъ)

Jer miękki miał więc zdolność zmiękczania (palatalizowania) wszystkich poprzedzających go spółgłosek. Podobną zdolność miały aż do staropolskiego okresu rozwoju naszego języka wszystkie samogłoski przednie (e, ę, ĕ, i, Ь) odziedziczone z prasłowiańskiego. Tym palatalizującym zdolnościom zawdzięczamy występowanie we współczesnej polszczyźnie spółgłosek miękkich.

---

[1] Jer miękki.