166. Artyzm "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej

Artyzm „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej

Podstawą struktury fabularnej Nad Niemnem są historie ludzkie, traktowane osobno i opowiedziane na różne sposoby, które składają się w sumie na rozległy, panoramiczny obraz przeszłości i teraźniejszości chłopsko-szlacheckiej i obywatelskiej Polski. Żadna z historii nie jest dla Orzeszkowej ważna sama w sobie, lecz ważne jest to, co się za nimi kryje i co się na nie złożyło.

Największą wartość utworu stanowi próba określenia czynników kształtujących losy współczesnego pokolenia i nadzieja, że przynajmniej najmłodsi (Justyna i Jan, Marynia i Witold) potrafią z nich wyciągnąć naukę.

Narrator w Nad Niemnem jest wszechobecny i wszechwiedzący. Przenosi się z miejsca na miejsce, zagląda do zamkniętych pomieszczeń, towarzyszy swoim bohaterom w momentach ich samotności, wie o nich wszystko, zna ich przeszłość i to, co dzieje się w ich duszach. Niezależnie od tego zajmuje z reguły pozycję świadka i obserwatora opowiadanych zdarzeń. Opisuje to, co widzi: okolicę, domostwo, przyrodę, ludzi. Rysując portret bohatera, odgaduje z jego wyglądu, kim jest i co przeżywa. Opisując dom, odtwarza jego dzieje. Z obrazu wnętrza domu wyciąga wnioski dotyczące jego mieszkańców.

W opisach przyrody i ludzi rozumiejących przyrodę lub zżytych z nią język narracji staje się poetycki, liryczny. W pogodnych obrazach lasów, pól miedz, zagród, sadów, ogródków, szlachty zagrodowej, jej prac i rozrywek narrator przestaje być tylko obserwatorem, traci dystans do świata i zmienia się nieomal w jego uczestnika.

Jeszcze większe zaangażowanie osobiste narratora można dostrzec w tych partiach utworu, które dotykają przeszłości.

W stylu Nad Niemnem dominują: przestarzałe słownictwo, wyrazy kresowe i osobliwości składni, w tym inwersja. W rozbudowanych zdaniach środek ciężkości zostaje zwykle przesunięty na koniec, co powoduje, że tekst robi wrażenie spokojnego i powolnego, dziś już wyraźnie staromodnego. O swoistości stylu Nad Niemnem decyduje też obecność środków charakterystycznych dla języka ezopowego[1].

---

[1] Język ezopowy to zawoalowany sposób przekazywania treści niedozwolonych przez władze zaborcze. Nazwa pochodzi od Ezopa, starożytnego bajkopisarza greckiego. Język bajek Ezopa jest lapidarny i celny, a jednocześnie alegoryczny (zawiera obrazowe przedstawienia pojęć) i pełen elips (bajkopisarz opuszcza wyrazy domyślne w szerszym kontekście). Język utworów pozytywistycznych jest podobny jeśli chodzi o metaforykę i przemilczenia.