Najdawniejsze zabytki języka
polskiego
Początki języka polskiego
sięgają epoki, w której język prasłowiański zaczął rozpadać się na
mniejsze grupy językowe. Proces rozdrabniania się języka prasłowiańskiego
odbywał się bardzo powoli – trzeba było całych wieków na to, by z niego
rozwinęły się poszczególne języki słowiańskie.
Przed wiekiem XIV
odosobnione wyrazy polskie pojawiają się w tekstach łacińskich. Są to
imiona ludzi, nazwy miejsc, danin i powinności poddanych względem księcia
lub klasztorów, nazwy urzędów i terminów sądowych itp. Takimi
tekstami są:
1. Opis geograficzno-historyczny plemiennych terytoriów
środkowej Europy sporządzony przez anonimowego autora zwanego Geografem
bawarskim, pochodzący z IX w. Zawiera polskie słowa zniekształcone
łacińską pisownią, będące nazwami plemion sąsiadujących z państwem
niemieckim, w tym zamieszkujących obszar późniejszego państwa polskiego, np. Wiślanie,
Goplanie, Ślężanie, Opolanie, Wiercanie,
Lędzicy, Dziadoszanie, Brzeżanie, Golęszycy.
2. Dokument zatytułowany „Dagome
iudex” sporządzony w X w., w którym Mieszko I
oddaje swoje państwo pod opiekę papieską. Zawiera polskie nazwy, np. Kraków,
Odra, Gniezno, Prusowie, Rusowie,
Szczecin.
3. Kronika biskupa Thietmara z przełomu X i XI w.
opisująca walki niemiecko-polskie w latach 1000, 1010 i 1015. Zawiera
nazwy plemion, grodów i rzek, np. Ślężanie, Głogów,
Krosno, Wrocław, Odra, Bóbr.
Te odosobnione wyrazy
wplecione w tekst łaciński pozwalają na śledzenie procesów fonetycznych
języka polskiego od bardzo dawna do I połowy XII w.
Historyczna doba języka
polskiego zaczyna się właściwie od roku 1136, tj. od daty wystawienia
przez papieża Innocentego II Bulli gnieźnieńskiej będącej
rejestrem dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego sporządzonym na prośbę
arcybiskupa Jakuba z Gniezna. Zabytek ten nazwany został „złotą
bullą języka polskiego”, gdyż zawiera około 410 wyrazów polskich,
nazw miejscowych i osobowych.
Występujące w Bulli
gnieźnieńskiej nazwy miejscowe można podzielić na 4 grupy:
a) nazwy topograficzne oparte na obserwacji terenu
lub przyrody danego terytorium, np. Dębnica (dąb), Łęczyca
(łąka), Czaple (czapla), Turkowiszcze (tur)
b) nazwy dzierżawcze utworzone od nazw osobowych
(imion i przezwisk), wskazujące właściciela osady, np. Sułostwo
(Sułost – zdrobnienie od imienia Sulimir), Hermanowo (Herman), Karchowo
(karch – leworęki, mańkut), Łysinino (łysina), Sądomirz
(Sądomir)
c) nazwy patronimiczne oznaczające potomków
założyciela osady, np. Janowicy (Jan), Jurzewicy
(Jurzy), Goszczonowicy (Goszczon)
d) nazwy osad służebnych, np. Rudnicy
(ruda), Konarze (koń), Żyrdnicy (żyrdź)
Podobnie na 4 grupy można
podzielić nazwy osobowe:
a) pełne imiona dwuczłonowe będące pierwotnie
życzeniami rodziców skierowanymi ku dziecku, mającymi mu zapewnić powodzenie,
np. Bogumił, Budzisław, Cieszymysł,
Dobromysł, Gościwuj, Stoigniew, Złymysł,
Białowąs
b) zdrobnienia imion
dwuczłonowych, np. Miłosz (Miłowit), Sułek
(Sulisław), Gniewosz (Gniewomir), Mirzęta
(Mirosław), Sławik (Sławomir)
c) imiona przezwiskowe, np. Broda,
Brzucha, Gęba, Główka, Żyłka,
Byczek, Kobyłka, Wilkosz,
d) nieliczne imiona zapożyczone
z imiennictwa chrześcijańskiego, np. Szymon, Piotr,
Krzyżan
Najwcześniejszym pomnikiem
języka polskiego o charakterze ciągłym jest zanotowane w 1270 r.
zdanie: „daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj”. Zdanie to
zawiera „Księga henrykowska” zawierająca dzieje klasztoru
cystersów w Henrykowie na Śląsku. Mieści się w niej znaczna liczba nazw
osobowych i miejscowych, a powyższe zdanie jest cytatem słów, które
miał wypowiedzieć śląski chłop do żony mielącej na żarnach.
Zabytki obszerniejsze
rozmiarami, powstałe w języku polskim, pochodzą dopiero z XIV w.
Wyjątkiem są powstałe u schyłku XIII w. pierwsze dwie zwrotki „Bogurodzicy”.
W XIV w. powstały:
1. „Kazania świętokrzyskie” znalezione w księdze
należącej do klasztoru benedyktynów na Łysej Górze w Górach
Świętokrzyskich, przeznaczone dla wykształconych odbiorców, napisane oficjalną
odmianą języka. Nie zachowały się w całości.
2. „Psałterz floriański” będący prawdopodobnie kopią
psałterza przełożonego w II połowie XIII w. dla błogosławionej
Kingi, która miała zwyczaj śpiewać przed wyjściem z kościoła po 10 psalmów
w języku polskim. Inna teza głosi, że został napisany dla królowej
Jadwigi, miłośniczki polskiej mowy, lecz nie dotarł do jej rąk wskutek jej przedwczesnej
śmierci. Nazwa „Psałterza floriańskiego” pochodzi od opactwa
Sankt-Florian w Austrii, gdzie został odkryty.
3. „Kazania gnieźnieńskie” zachowane w całości,
zostały napisane potoczną odmianą polszczyzny, z myślą o odbiorcach
słabo wykształconych.
4. Jednozwrotkowa pieśń
wielkanocna „Chrystus z martwych wstał je” i inne
pieśni religijne.
5. Roty przysiąg sądowych, czyli formuły przysiąg i zeznania
stron i świadków, będące zapisem odmiany języka mówionego.
Polska produkcja
piśmiennicza z XIV w. jest dość skromna, a ożywia się silniej w następnym
stuleciu, przybierając okazałe rozmiary. Przede wszystkim rozwija się poezja
świecka i religijna. Do najważniejszych zabytków powstałych w XV w.
należą:
1. „Legenda o świętym Aleksym”
2. „Rozmowa mistrza Polikarpa
ze Śmiercią”
3. wiersz Przecława Słoty „O
zachowaniu się przy stole”
4. Biblia królowej Zofii
5. „Psałterz puławski”, którego nazwa pochodzi od
Puław, gdzie rękopis był przechowywany w XIX w.
6. „Kazanie na dzień Wszech
Świętych”
7. „Statut wiślicki” Kazimierza Wielkiego
8. „Statut warecki” Władysława Jagiełły
9. „Traktat ortograficzny” Jakuba Parkoszowica
stanowiący pierwszą próbę uporządkowania ortografii polskiej.
* * *
Poza tekstami literackimi do
naszych czasów dochowały się nieliczne średniowieczne teksty użytkowe, między
innymi listy i recepty lekarskie. Są one nie tylko zabytkiem językowym,
ale również świadectwem tego, jak żyli ludzie 500 czy 600 lat temu.
·
tak opiewano miłość:
Kachniczko ma namilejsza,
wiedzże, eżci wieliką boleść mam, myślęcy zawżdy o Tobie. Przeto Ciebie
proszę, nie raczy mię zapomnieci, le mię raczy sobie przypisaci we dnu sirdca
Twego, ma namilejsza. A, Kachniczko, toć-eś mię udręczyła, iżeś mi Ty
zgasiła płomień Twej miłości.
·
a tak leczono rozpowszechniony w średniowieczu artretyzm:
o maść:
Weźmi łoj cielęcy a mozg
z wilczego gnata, a mozg psi, mozg kotczy, a sadło niedźwiedzie,
olej białonowy, pleśniwiec i z korzenim, a kosztywał,
a bobrowe stroje, wszego w miarę słączysz pospołu a tym nakropi
siarkę, z tego będzie maść.
*białon, pleśniwiec, kosztywał – gatunki roślin
*bobrowe stroje – jądra bobra
o napój
Weźmi wilcze łajno, zetrzy-ż
je z winem, uczyńże z siarką, a przecadziw, dajże pić
niemocnemu, a będzie zdrów.
o staropolskie nazwy miesięcy:
I –tyczeń
II – sieczeń
III – unor
IV – łżykwiat
V – maj
VI – ugornik
VII – lipień
VIII – sirzpień
IX – pajęcznik
X – paździerzeń
XI – listopadł
XII – prosień
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz