196. Kto jest kim w "Panu Tadeuszu"?

Kto jest kim w Panu Tadeuszu

 

Asesor – urzędnik sprawujący nadzór nad policją ziemską powiatu. Bywał wybierany przez obywateli lub wyznaczony przez rząd. Pierwowzorem tej postaci był kolega szkolny Mickiewicza, Antoni Wierzbowski, asesor przy sądzie ziemskim w Nowogródku. Poeta Wierzbowskiego nie lubił, stąd bierze się uszczypliwy ton, z jakim opisywany jest Asesor.

Gerwazy Rębajło (zwany Klucznikiem od pęku kluczy do zamku Horeszków noszonego u pasa; Scyzorykiem od potężnych rozmiarów i wagi miecza; Półkozicem od uporczywie noszonej liberii ze znakami herbowymi Horeszków lub Mopanku od ulubionego zwrotu grzecznościowego) – najwierniejszy z wiernych sługa Stolnika Horeszki, nie założył rodziny. Przywiązanie Gerwazego do nieżyjącego od prawie dwudziestu lat Stolnika sprawia wrażenie manii. Zapiekły w nienawiści, zaprzysięgły wróg Sopliców, których ściganiu, paleniu i wycinaniu poświęcił życie. Ma na sumieniu pięciu zabitych przez zemstę Sopliców, zatajenie gestu przebaczenia, jakim umierający Stolnik pożegnał zabójcę i zakłutego Scyzorykiem majora Płuta. Prototypem tej postaci był niejaki Ratomski, szlachcic spod Kowna, konfederat barski, powstaniec Jasińskiego, sławny pojedynkowicz. Szablę swą nazywał Scyzorykiem. Był ogólnie znany za nauczycielskich czasów Mickiewicza, mimo iż ukrywał się przed rządem rosyjskim pod cudzym nazwiskiem.

Ewa Horeszkówna – jedyne dziecko Stolnika, niespełniona miłość Jacka Soplicy. Z woli ojca zaręczyła się z kasztelanicem, późniejszym wojewodą witebskim. Wydała na świat jedyne dziecko, Zosię. Mąż Ewy, zapewne za udział w insurekcji kościuszkowskiej, został zesłany na Syberię, a ona postanowiła mu towarzyszyć. W nadziei na powrót powierzyła maleńką córeczkę Telimenie, przyjaciółce z dzieciństwa. Niestety, dziecko zostało sierotą. Pierwowzorem Ewy była hrabianka Henrietta Ankwiczówna poznana przez Mickiewicza w Rzymie. Była całkowicie podporządkowana ojcu. Mickiewicz chciał ją poślubić, czemu stanowczo sprzeciwili się rodzice dziewczyny, uważając, że związek z biednym poetą zuboży córkę i okryje wątpliwą sławą.

Hrabia Horeszko – sierota, bogaty dziedzic resztek majątku Horeszków. Ma około 25 lat, jest wychowany z cudzoziemska. Na tle Soplicowskiej prostoty i tradycjonalizmu wydaje się wcieleniem „panicza modnego”. Jest ofiarą powieści awanturniczych i romansowych, chimerykiem skazanym na nieustanne rozczarowania, również miłosne. Z łatwością zmienia przedmioty swego uwielbienia, gdyż jego uczucia są papierowe. Zamieszkuje dwór w pobliżu Soplicowa. Pierwowzorem Hrabiego mógł być Karol hrabia Przeździecki, dziedzic Smorgoń, wielbiciel dam w średnim wieku lub Zygmunt Krasiński, taki, jakim go spotkał Mickiewicz po raz pierwszy.

Marta Hreczeszanka – nieżyjąca już starsza córka Wojskiego, przed trzydziestu laty narzeczona Sędziego.

Tekla Hreczeszanka – około pięćdziesięcioletnia córka Wojskiego, nosi okulary, umie wróżyć z kart, zajmuje się zielarstwem, pod jej opieką znajduje się domowa apteka. W finale poematu zostaje panią Asesorową.

Jankiel – stary karczmarz, zastępca rabina nowogródzkiego i emisariusz napoleoński, najbliższy współpracownik Robaka, od początku wtajemniczony w sprawę jego tożsamości, pierwowzorem Jankiela miał być stary rabin widywany niegdyś w Tuhanowiczach podczas rozmów z marszałkową Wereszczakową, matką Maryli.

Podkomorzanki – Róża (najstarsza) i Anna, panny na wydaniu. Prawdopodobnie była jeszcze trzecia, mała dziewczynka, którą Telimena zabiera na grzybobranie.

Podkomorzy – urząd ten za czasów rosyjskich był już tylko tytularny, uprawniał jednak do sądzenia sporów o granice dóbr szlacheckich. Podkomorzy dochodzi do sześćdziesiątki. Jego ojciec (wojewoda nowogrodzki) opiekował się młodym Sędzią. W młodości Podkomorzy przez dwa lata studiował astronomię na Uniwersytecie Wileńskim. Mieszka niedaleko Soplicowa, jako najstarszy należy do najbardziej szacownych gości Sędziego. Prawdopodobnie pierwowzorem Podkomorzego był ojciec poety, Mikołaj Mickiewicz.

Protazy Brzechalski – woźny trybunalski w stanie spoczynku. W przeszłości roznosił pozwy, zdawał w sądzie relacje, swoją obecnością nadawał charakteru prawnego czynnościom, np. licytacjom. Każdy dzień kończy lekturą ukochanej książki – wokandy trybunalskiej. Być może prototypem tej postaci jest Prot Gorzeński, którego rodzinę poznał Mickiewicz w 1831 r.

Rejent Bolesta – przyjaciel Sędziego, zapewne jeszcze z czasów jego aktywności w palestrze. Pełni służbę przy sądzie ziemskim w Nowogródku. Namiętny myśliwy, właściciel charta Kusego, zapiekły w sporze z Asesorem o wyższość Kusego nad Sokołem. Kłótliwa para myśliwych, jaką tworzą Rejent z Asesorem, może być echem sporów myśliwych goszczących u Wawrzyńca Puttkamera w Bolcienikach. Inna tradycja przechowała historię sporów o charty między Ksawerym i Kalikstem Bojanowskimi. Obu ich poznał poeta w 1831 r. w czasie pobytu w Śmiełowie.

Sędzia Soplica – nieznany z imienia młodszy syn podczaszego ziemskiego Soplicy, brat Jacka, urodzony około roku 1776. W czasach burzliwej młodości starszego brata przebywał na naukach w szkołach jezuickich. Przez dziesięć lat wychowywał się na dworze Wojewody, ojca Podkomorzego. Za jego poparciem wszedł do palestry. Szczęśliwie zakochany i zaręczony z Martą Hreczeszanką, starszą córką Wojskiego, głęboko przeżywa niespodziewaną śmierć narzeczonej. Z chwilą ucieczki za granicę Jacka po 1792 roku przejmuje opiekę nad małym Tadeuszem i Soplicowem. Wchodzi też w posiadanie części dóbr Horeszków, nadanym Soplicom przez legalny rząd konfederacji targowickiej. Jest dobrym gospodarzem, spławia zboże Niemnem, hoduje owce, uprawia ziemię. Prototypem Sędziego był najprawdopodobniej sędzia i obywatel ziemski Medard Rostocki, właściciel majątku Ruta w pobliżu Nowogródka. Po śmierci Mikołaja Mickiewicza w 1812 roku został opiekunem młodych Mickiewiczów, a ci traktowali go jak ojca.

Jacek Soplica – syn podczaszego ziemskiego, urodzony około 1760 r. W czasie akcji poematu ma około 50 lat. Niekwestionowanym pierwowzorem Jacka w jego młodości był Jan Saplica, syn Antoniego, zamieszkały w zaścianku Saplice. W 1799 zabił on w awanturze Bazylego, stryja Mikołaja Mickiewicza. W spadku po stryju Bazylim, Mikołaj Mickiewicz i jego siostra dostali folwark w Zaosiu. Pierwowzorem księdza-emisariusza był być może kwestarz bernardynów nieświeskich, ks. Bułhak. Pierwotnie poseł na sejm Czteroletni, za udział w organizacji powstania Jasińskiego został zesłany do kopalń syberyjskich. Po ucieczce z Syberii i powrocie na Litwę, wobec śmierci żony i konfiskaty majątku wstąpił do klasztoru, ale pozostał czynny politycznie.

Tadeusz Soplica – owoc małżeństwa Jacka Soplicy, który ożenił się z pierwszą napotkaną dziewczyną, która go chciała. Urodził się zapewne w 1791 r. Nazwano go Tadeuszem na cześć Tadeusza Kościuszki. Osierocony wcześnie przez matkę. Uciekający za granicę ojciec powierzył jego wychowanie swemu młodszemu bratu. W chwili zawiązania się akcji poematu ma 20 lat, jest przystojny. Do końca pozostaje nieświadomy tego, że znalazł się pod jednym dachem ze swoim rzekomo nieżyjącym ojcem.

Stolnik Horeszko – pierwszy w powiecie, ostatni z wielkiego rodu, potomek senatorów i hetmanów. Pewne rysy Stolnika można rozpoznać w osobie hrabiego Stanisława Ankwicza, ojca Henrietty-Ewy. Mickiewicz poznał ją w Rzymie w 1830 r. i postanowił się z nią ożenić. Sprzeciwili się temu rodzice dziewczyny.

Telimena – „krewna” Zosi, „ciotka” Tadeusza, „siostra” Sędziego. Historia i status Telimeny są pełne niedomówień. Od pierwszych scen tytułowana jest „pani”, jest więc prawdopodobnie wdową, choć nie wiadomo, po kim – być może po jakimś rosyjskim urzędniku czy generale. Być może uboga dziewczyna wzięta z zaścianka Sopliców, może krewna matki Jacka i Sędziego, wychowana we fraucymerze Horeszków – stąd zażyłość z Ewą, córką Stolnika. Wydaje się, że Ewa zostawiła córeczkę pod opieką przyjaciółki, licząc na rychły powrót. Telimena nie posiada konkretnego pierwowzoru, jest raczej figurą „kobiety modnej”. Mickiewicz opisał w niej wszystko to, czego sam nie lubił w kobietach.

Wojski Hreczecha – niedoszły teść Sędziego i przyjaciel domu. Wojski to niegdyś tytuł urzędowego opiekuna żon i dzieci szlachty w czasie pospolitego ruszenia. W czasach, gdy rozgrywa się akcja, jest to już tylko urząd tytularny. Pierwowzoru Wojskiego można doszukać się w nowogródzkim rodzie Hreczyhów.

Zosia – Horeszkówna. Córka Ewy Horeszkówny i Wojewody. Urodziła się przed wywiezieniem rodziców, z logiki opowiadanych przez Jacka wydarzeń wynika, że najpóźniej w 1795 r., w czasie akcji musiałaby więc mieć co najmniej 16 lat, jednak Telimena zaznacza, że zaczyna rok czternasty. Przyjaciele Mickiewicza dostrzegli w postaci Zosi pewne cechy Maryli Wereszczakówny. Pokój Zosi, do którego wpada Tadeusz po przyjeździe do Soplicowa, skojarzyli także z pokojem Maryli w Tuhanowiczach. Scena ta jest echem pierwszej bytności Mickiewicza u Wereszczaków, kiedy przybywszy tam wraz z Zanem, weszli do pustego domu i pokoju, w którym leżały rozłożone do prasowania białe sukienki.

(Źródło: Katarzyna Leżeńska, Kto jest kim w „Panu Tadeuszu”, wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 1999)