Początki książki
KULTURA KSIĄŻKI W STAROŻYTNYM ŚWIECIE
Okresem
starożytnym w naszym kręgu kulturowym nazywa się czasy od IV w. p.n.e.
do V w. n.e. W tym przedziale czasowym powstały, rozwinęły się i zgasły
dwa zasadnicze kręgi cywilizacyjne: starożytnego Wschodu (w Azji
i północnej Afryce) oraz starożytnego Zachodu (z początkiem w basenie
Morza Śródziemnego i rozprzestrzenionego na cały znany ówcześnie świat).
1. Starożytny Wschód
a) starożytny Egipt
Egipt,
położony w dorzeczu Nilu, przechował najstarsze i najbardziej
znaczące ślady kultury piśmienniczej. Zachowaniu wielu źródeł sprzyjała
trwałość materiałów i konserwujące właściwości suchego klimatu.
Pismo i
książka funkcjonowały w starożytnym Egipcie od III w. p.n.e.
Najdawniejszym znanym typem pisma egipskiego są hieroglify używane do celów sakralnych i reprezentacyjnych
od około 2900 r. p.n.e. Hieroglify stosowano przede wszystkim w napisach
monumentalnych – religijnych i politycznych, rytych na pomnikach, płytach
i grobowcach. Równolegle, od połowy III tysiąclecia p.n.e.
funkcjonowało tzw. pismo
kapłańskie, hieratyczne,
które stanowiło uproszczoną formę hieroglifów. Tym pismem zapisywano materiał
miękki, czyli papirus.
W Egipcie
wykształciła się także najpopularniejsza w starożytności forma książki,
jaką był zwój papirusowy.
Materiału piśmienniczego dostarczała roślina o nazwie papirus, rosnąca
pospolicie w dorzeczu Nilu. Jej łodygi, wypełnione kleistym sokiem, cięto
wzdłuż na wąskie pasy, które układano następnie jedną warstwą w kierunku
pionowym, a na niej drugą – poziomo. Po zwilżeniu, sprasowaniu, a później
wysuszeniu i wygładzeniu powstawała cienka, elastyczna karta, gotowa do
zapisania. Do obszerniejszych tekstów używano sklejonych kart tworzących pas o szerokości
około 12-30 cm dowolnej długości, nawet do kilkunastu metrów. Teksty spisywano
w kolumnach, biegnących równolegle do szerokości karty. Pisano zaostrzoną
trzciną maczaną w atramencie, wyrabianym z sadzy mieszanej z żywicą
i wodą lub w farbie z czerwonej glinki. Pasy papirusowe zwijano,
stąd pochodzi nazwa zwoju albo woluminu (łac. „volvere” – „zwijać”, „volumen”
– „zwój”, „książka”). Informacje o dziele, takie jak tytuł, ewentualnie
imię autora, umieszczano zwykle na końcu tekstu. Na zewnątrz zwoju, na
wystającej karteczce, wysunięty był titulus,
czyli karta identyfikacyjna dzieła (tytuł). Futerał, w którym
przechowywano zwój, zwano po grecku bibliotheke
(gr. „biblos”, „biblion” – „książka”, „theke” – „składnica”). Przygotowanie
książki w starożytnym Egipcie wymagało wysokich kwalifikacji. Zwoje
papirusowe znano już w III tysiącleciu p.n.e. Najstarszy
zachowany zwój pochodzi z 2400 r. p.n.e. Przy tak wysoko
rozwiniętej kulturze książki musiały istnieć biblioteki świątynne i pałacowe.
Pośrednie źródła dostarczające wiadomości o nich sięgają XXVI w. p.n.e.
b) Mezopotamia
Równocześnie
z rozwojem cywilizacji egipskiej w zachodniej Azji dojrzewała wysoka
kultura sumeryjska. Sumerowie początkowo posługiwali się pismem piktograficznym. Upraszczanie znaków obrazowych postąpiło
w kierunku ukształtowania w III tysiącleciu p.n.e. pisma klinowego, polegającego na
kombinacji znaków geometrycznych, kształtem przypominających wydłużony trójkąt,
klin. Materiałem piśmiennym była glina, zalegająca dorzecza Eufratu i Tygrysu.
Formowano z niej prostokątne tabliczki, znaki wytłaczano rylcem w wilgotnej
glinie, a następnie tabliczki suszono. Od VII w. p.n.e. pismo
klinowe wypierane było przez alfabetyczne, którego znajomość przynieśli ze sobą
Aramejczycy. Wykopaliska archeologiczne ukazały ogromne bogactwo kultury
piśmienniczej bibliotek pałacowych i świątynnych. Znaleziono dokumenty
prawne i polityczne, teksty religijne, mitologiczne, historyczne,
astronomiczne, astrologiczne i literackie oraz pomoce naukowe, takie jak
słowniki, tablice matematyczne, chronologiczne i botaniczne, podręczniki i elementarze.
Zachowały się fragmenty katalogów i wykazów serii.
c) Daleki Wschód
Około 1500
r. p.n.e. w dolinie Indusu i Gangesu pojawili się Ariowie – lud indoeuropejski,
posługujący się językiem sanskryckim.
Około V w. p.n.e. ukształtowało się pismo brahmi, od którego pochodzą pisma: tybetańskie, birmańskie,
syjamskie, kambodżańskie i malajskie.
W III
tysiącleciu p.n.e. narodziła się także kultura
chińska. Pierwsze zachowane zabytki pisma chińskiego pochodzą z XIV w. p.n.e.
Są to inskrypcje na kościach i skorupach żółwich, wykonane pismem ideograficznym.
Najstarsze księgi chińskie miały formę drewnianych tabliczek, na których tekst
żłobiony był za pomocą rylca, a następnie barwiony atramentem. Od III w. p.n.e.
miejsce tabliczek zajęły jedwabne zwoje ze znakami pisarskimi malowanymi
pędzelkiem lub kreślonymi trzciną bambusową. Prawdziwy przełom stanowiło
zastosowanie papieru w II w. n.e.
Od XIII w.
p.n.e. funkcjonowały w Chinach biblioteki cesarzy i arystokracji.
2. Krąg kultury greckiej
Kultura
antyczna – grecka i rzymska – stanowi fundament całej cywilizacji europejskiej.
Na podstawie wykopalisk można śledzić ewolucję pisma kreteńskiego od około 2000
do 1200 r. p.n.e. Przebiegała ona od hieroglifów do pism linearnych.
W X w. p.n.e. plemiona greckie przejęły od Fenicjan system
alfabetyczny, zmieniając oznaczenia i kształt liter oraz kierunek pisma,
ustalając go od strony lewej ku prawej. Do V w. p.n.e. posługiwano
się krótkimi i prostymi notatkami, sporządzanymi rylcem na tabliczkach z metalu
lub drewna, malowanych na biało lub powlekanych woskiem. Czasem używano w tym
celu skorup glinianych z rozbitych naczyń, kory drzewnej, liści palmowych
lub płótna. Szczególnie ważne teksty ryto w kamieniu. W VI w. p.n.e.
Grecy używali już zwojów papirusowych. Gromadzili przede wszystkim księgozbiory
prywatne, a archiwa i biblioteki powstawały przy ośrodkach władzy.
Na początku
III w. p.n.e. Ptolemeusz I założył Bibliotekę Aleksandryjską. Zgromadzono
w niej całe piśmiennictwo greckie i podstawowy zrąb obcego. Dla
przepisywania tekstów zorganizowane zostało ogromne skryptorium, gdzie ustalono
zwyczaje pisarskie i kanony estetyczne książki, charakterystyczne dla
starożytnego zwoju (np. proporcje marginesów i tekstu, szerokość
kolumny, zasady i techniki ilustracji), ustalono znaki przestankowe
i symbole edytorskie. Rywalizacja pergaminu z kruchym, droższym i trudniej
dostępnym papirusem pociągnęła za sobą stopniowe wypieranie formy zwoju przez kodeks. Zdecydowaną przewagę
osiągnął kodeks pergaminowy nad zwojem papirusowym w IV w. n.e.
Obie formy książkowe stosowane były równolegle od I w. n.e.
3. Państwo Rzymskie
Rzymianie
przejęli alfabet grecki za pośrednictwem Etrusków, zmienili kształt liter i oznaczenia
dźwięków oraz ustalili kierunek pisma od strony lewej ku prawej. Do końca IV w. p.n.e.
pismo służyło głównie potrzebom państwa, prawa i religii. Najstarsze
zabytki pochodzą z przełomu VII i I w.p.n.e. Najstarszym
typem pisma łacińskiego było archaiczne pismo
potoczne wypracowane w IV w. p.n.e., z którego
wywodzi się pismo monumentalne
(reprezentatywne) zwane kapitałą i kursywne (pospieszne i mniej
staranne, do codziennego użytku). W Rzymie duża rolę odgrywało pismo ryte
na materiałach twardych (kamień, metal, drewno). Pierwotnie używanymi
materiałami miękkimi były liście, kora i płótno, później papirus i pergamin.
Do notatek podręcznych zbierano po kilka tabliczek drewnianych pokrytych
woskiem lub farbą, na których kreślono znaki rylcem. Wzorem wiązek tabliczek
próbowano zestawić w składki początkowo karty papirusowe, później –
pergaminowe. W I w. n.e. kodeks stał się pospolitą i tańszą
formą książki, która zaczęła konkurować z wytwornym zwojem. W IV w. n.e.
zaznaczyła się przewaga kodeksu. Pierwsze kodeksy były jednoskładkowe (wszystkie
karty wkładano jedna w drugą), z biegiem czasu zastosowano zestawy
wieloskładkowe, których powszechnie używamy do dnia dzisiejszego. Początkowo
tytuły kodeksów lokowano na końcu, a około V w. n.e. zaczęto
przenosić je na początek. Po raz pierwszy w Rzymie zrodziła się idea bibliotek publicznych. Powstał ruch wydawniczy i księgarski.
Przepisywaniem ksiąg zajmowali się niewolnicy, przeważnie greccy, gdyż byli
najlepiej wykształceni.
* *
*
Przy końcu
epoki starożytnej wykrystalizowały się podstawowe elementy kultury książki:
1. Wypracowano różne systemy pism: ideograficzne
i wyrazowe oraz alfabetyczne, funkcjonujące do naszych czasów. Alfabetem
łacińskim posługuje się obecnie znaczna część ludzkości.
2. Powstały najważniejsze formy książkowe: zwój
i kodeks oraz epigraficzne: pomniki, tablice kamienne, metalowe, gliniane
drewniane.
3. Ustalono warsztat pisarski i wydawniczy.
4. Wprowadzono handel książką.
5. Istniały biblioteki świątynne, pałacowe,
szkolne, prywatne i publiczne.
6. Opracowano zasady organizacji bibliotek i katalogów.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz