162. Wprowadzenie do epoki romantyzmu

Wprowadzenie do epoki romantyzmu

Romantyzm należy do najbogatszych, a zarazem najbardziej skomplikowanych epok w historii kultury. Nurtem bezpośrednio poprzedzającym romantyzm właściwy był sentymentalizm, uznający bezwzględną wyższość życia uczuciowego człowieka nad uwarunkowaniami społecznymi i kulturowymi.

Zanim zaczęto używać terminu „romantyzm”, w dziejach kultury zaistniał przymiotnik „romantyczny”. Romantyzm jako prąd artystyczny i ideowy pojawił się najpierw w kulturze Niemiec i Anglii około 1800 r., w innych krajach europejskich datuje się go od około 1820 r.

Na kształtowanie się epoki miały wpływ wydarzenia historyczne: Wielka Rewolucja Francuska, rewolucja przemysłowa w Anglii, powstanie Stanów Zjednoczonych, wojny Napoleona i Wiosna Ludów.

W 1804 r. Napoleon Bonaparte koronował się w obecności papieża na cesarza Francuzów, przypieczętowując aktem religijnym swoje jedynowładcze rządy. Skoro wspólne działanie oparte na racjonalnych zasadach zaprowadziło dokładnie w przeciwną stronę od zamierzonej, trzeba było podjąć indywidualny wysiłek, kierując się własną wrażliwością, by zmieniać świat na lepszy.

Wyznaczenie ścisłych granic czasowych romantyzmu jest trudne. Niewątpliwie przełomowe znaczenie miał wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej w 1789 r., ale sami romantycy chętnie szukali swych korzeni we wcześniejszych utworach sentymentalnych (Nowej Heloizie J. J. Rousseau i Cierpieniach młodego Wertera J. W. Goethego). Załamanie romantyzmu europejskiego nastąpiło po Wiośnie Ludów (po 1848 r.), nie jest to jednak definitywny koniec epoki. W wielu dziedzinach trwał on jako „nurt podskórny”, aby wybuchnąć z nową siłą jeszcze przed końcem XIX w. (neoromantyzm), w innych (np. w muzyce) rozwijał się nieprzerwanie, nawet w XX wieku.

Podstawowym czynnikiem, dającym się zauważyć w całym dorobku romantyków, jest indywidualizm. Indywidualizmem nazywamy postawę człowieka wynikającą z potrzeby swobody myślenia i działania, niezależność w kształtowaniu poglądów, kierowanie się wyłącznie własnym sumieniem w ustalaniu systemu wartości, niezawisłość wobec gotowych wzorców, zarówno moralnych, obyczajowych, jak i estetycznych.

Z indywidualizmem łączy się w sposób nierozerwalny pragnienie wolności: aby być sobą i tylko sobą, trzeba uwolnić się od rygorów i ograniczeń, jakie narzuca nam świat (państwo, społeczeństwo), który nie rezygnuje ze swoich praw wobec jednostki. Stąd u romantyków rodzi się bunt wobec wszelkich form zniewolenia, które są dla nich wyrazem małoduszności utrwalonych przez wieki porządków. Wartości, które człowiek wybrał sam, w sposób wolny i bezpośredni, wymagają całkowitego poświęcenia, stąd heroizm postawy romantycznej: nawet pewność klęski nie może nikogo zwolnić z obrony tego, co dobrowolnie uznał za słuszne.

W światopoglądzie romantycznym dobitnie zaznaczony jest prymat uczucia nad rozumem. Wiąże się to z przekonaniem, iż możliwości intelektualne wszystkich ludzi są w znacznym stopniu do siebie zbliżone, a tylko uczucia są własne, indywidualne i niepowtarzalne. Szczególne miejsce w takiej rzeczywistości zajmuje miłość kobiety i mężczyzny, przeżycie najbardziej osobiste, a równocześnie najbardziej zagrożone przez świat konwenansów.

W epoce romantyzmu uznawano naród (podobnie jak jednostkę ludzką) za indywidualność, dlatego prawo narodów do życia w wolności powinno być szanowane przez wszystkich. W walkach narodowowyzwoleńczych poświęcano życie w obronie nie tylko niepodległości własnej ojczyzny, ale również innych ludów zniewolonych.

W romantyzmie europejskim zaobserwować można wspólne obszary zainteresowań i tematy:

- poczucie przemijania, upodobanie do ruin, zainteresowanie mitem, legendą i historią, fascynacja średniowieczem, gotykiem i antykiem,

- nadanie naturze wymiaru metafizycznego, kontemplacja pejzażu, która prowadzi człowieka na granicę światów: ludzkiego i boskiego,

- fascynacja egzotyką, zachwyt nad odmiennością kultury i pejzażu, imperatyw wyruszenia w podróż, która jest zarazem wędrówką w głąb własnej duszy,

- prawo jednostki do nieskrępowanej wolności i indywidualizmu, wyrażone buntem przeciwko jakimkolwiek ograniczeniom,

- kult szaleństwa, marzenia i snu jako możliwości dotknięcia tajemnicy bytu, olśnienie mistyką.

Cechy epoki romantycznej:

- przewaga uczucia, intuicji i wiary nad rozumem,

- uznanie wzniosłości i głębi przeżyć za wartości ważniejsze niż piękno,

- protest przeciwko uniwersalizmowi klasycyzmu, powrót do konkretu, lokalnego kolorytu, narodowej oryginalności,

- wkraczanie w światy ukryte, w życie wewnętrzne człowieka, w tajemnice bytu,

- indywidualizm,

- bunt przeciw kanonom i konwencjom,

- umiłowanie wolności,

- fascynacja żywiołowością natury, jej dynamizmem i malowniczością,

- historyzm, tzn. widzenie teraźniejszości w perspektywie historycznej,

- poetyczność w życiu i sztuce, przeciwstawienie prozaiczności,

- symboliczność mająca najlepiej wyrażać duchową naturę sztuki,

- prowidencjalizm – przekonanie o tym, że siłą kierującą losami człowieka i świata jest Bóg.