161. Jan Paweł II - "Pamięć i tożsamość"

Jan Paweł II – „Pamięć i tożsamość”

MIARA WYZNACZONA ZŁU

Rozdział 1

Mysterium iniquitatis:

Koegzystencja dobra i zła

Wiek XX był widownią narastania zła i jego pokonywania. Zło nie potrafi zniszczyć dobra, co kojarzy się z przypowieścią o kąkolu. Jest ona kluczem do zrozumienia całych dziejów człowieka. Kąkol rośnie z pszenicą, jak zło koegzystuje z dobrem.

Rozdział 2

Ideologie zła

Przed II wojną światową powstawały nazizm i komunizm. Święta siostra Faustyna stała się rzeczniczką przesłania, że zło tych ideologii jest w stanie zrównoważyć prawda o Chrystusie miłosiernym. Bóg pochyla się w Nim nad każdym człowiekiem, aby podźwignąć go, kiedy upada i podać dłoń, żeby wspomóc w podejmowaniu nowej drogi. Człowiek nie potrafi powstać o własnych siłach, potrzebuje pomocy Ducha Św.

Ideologie zła są głęboko zakorzenione w dziejach europejskiej myśli filozoficznej, w szczególności oświecenia, kiedy to Kartezjusz ukierunkował filozofię na czyste myślenie. Wszystko, co jest bytem – zarówno świat stworzony, jak i Stwórca – pozostają w polu „cogito”. Filozofia zajmuje się bytami o tyle, o ile są treścią świadomości, a nie o tyle, o ile istnieją poza nią.

W Polsce po dojściu do władzy partii komunistycznej usuwano z uniwersytetów wszelkie formy myślenia filozoficznego, które nie odpowiadały modelowi marksistowskiemu. Te wydarzenia przyniosły skutki podobne do tych, które wcześniej wystąpiły w Europie Zachodniej w okresie pooświeceniowym. Odwrócono się od chrześcijaństwa jako źródła filozofowania. Poddano w wątpliwość możliwość dotarcia do Boga. Człowiek został sam jako twórca własnych dziejów i własnej cywilizacji; jako ten, który stanowi o tym, co jest dobre, a co złe. Może także zdecydować, że pewna grupa ludzi powinna być unicestwiona (np. eksterminacja Żydów, Romów, chłopów na Ukrainie, duchowieństwa w Rosji, na Białorusi i za Uralem) lub prześladowana (np. kombatanci września1939, żołnierze AK po II wojnie światowej). Po upadku ustrojów zbudowanych na „ideologiach zła” wspomniane formy eksterminacji ustały, ale utrzymuje się legalna eksterminacja poczętych istnień ludzkich. Istnieją także inne formy naruszania prawa Bożego, np. naciski Parlamentu Europejskiego, aby związki homoseksualne zostały uznane za inną postać rodziny, której przysługiwałoby również prawo adopcji. Dzieje się tak dlatego, że odrzucono Boga jako Stwórcę, czyli źródło stanowienia o tym, co dobre, a co złe.

Rozdział 3

Miara wyznaczona złu w dziejach Europy

Bóg dał hitleryzmowi 12 lat egzystencji, po których system ten się zawalił, a więc Opatrzność Boża wyznaczyła mu taką miarę. Panowanie komunizmu potrwało dłużej niż nazizm. Zło było w jakimś sensie potrzebne światu i człowiekowi, bo dawało okazję do dobra. Miara wyznaczona złu w dziejach Europy jest wyznaczona przez dobro – boskie i ludzkie. Doznane zło można tylko przebaczyć, tzn. odwołać się do dobra, które jest większe od jakiegokolwiek zła. Takie dobro ma swoje źródło tylko w Bogu. Nie da się więc oddzielić Chrystusa od dziejów człowieka ani jakiegokolwiek narodu.

Rozdział 4

Odkupienie jako boska miara wyznaczona złu

Tym, który wyznacza ostateczną miarę złu, jest sam Bóg. On wynagradza za dobro i karze za zło. Kara, jaką ponieśli pierwsi rodzice po swoim grzechu, przeniosła się na całą historię człowieka, grzech pierworodny jest bowiem grzechem dziedzicznym. Oznacza to pewną wrodzoną skłonność raczej do złego niż dobrego. Człowiek jest sam w sobie podzielony, stąd jego całe życie okazuje się walką pomiędzy dobrem i złem.

Bóg przyszedł, aby człowieka wyzwolić i umocnić. Tym, którzy są poddani programowemu oddziaływaniu zła, nie pozostaje nikt inny i nic innego poza Chrystusem i krzyżem jako źródłem duchowej samoobrony. Takim znakiem zwycięstwa nad złem stał się św. Maksymilian Kolbe w oświęcimskim obozie zagłady czy św. Edyta Stein w Brzezince.

Rozdział 5

Tajemnica odkupienia

Grzech jest największym złem, od którego człowiek musi być uwolniony, a moc wyzwolenia człowieka z grzechu jest powierzona Kościołowi dzięki odkupieńczej męce i śmierci Chrystusa. Aby zostać usprawiedliwionym przed Bogiem, nie wystarczą tylko ludzkie wysiłki. Musi zadziałać łaska, która wypływa z ofiary Chrystusa.

Rozdział 6

Odkupienie: zwycięstwo zadane człowiekowi

Zwycięstwo Chrystusa nad złem jest dane człowiekowi nie tylko jako osobista korzyść, ale także jako zadanie. Człowiek podejmuje je, wchodząc na drogę świadomej pracy nad sobą. Ten, kto chce naśladować Chrystusa, musi przejść trzy etapy: oczyszczenia, oświecenia i zjednoczenia. Zachowywanie przykazań jest synonimem drogi oczyszczającej, oznacza bowiem przezwyciężenie grzechu, co prowadzi ku sukcesywnemu oczyszczeniu wewnętrznemu. Równocześnie pozwala to odkrywać wartości, więc droga oczyszczająca przechodzi w drogę oświecającą. Z biegiem czasu, jeśli człowiek wytrwale postępuje za Chrystusem, coraz mniej odczuwa ciężar zwalczania w sobie grzechu, a coraz bardziej raduje się światłem Bożym, które przenika całe stworzenie. W ten sposób wstępuje na drogę jednoczącą. Zjednoczenie dokonuje się przez kontemplację Bożej istoty oraz przez doświadczenie miłości.

WOLNOŚĆ I ODPOWIEDZIALNOŚĆ

Rozdział 7

O właściwe używanie wolności

Po upadku systemów totalitarnych zrodził się problem użycia wolności. Problem ten ma wymiar zarówno indywidualny, jak i zbiorowy. Jeśli używa się wolności dobrze, to człowiek staje się dobrym i wpływa pozytywnie na otoczenie. Jeśli używa się jej źle, zło zakorzenia się w człowieku i rozprzestrzenia się w środowisku. Dziś koncentruje się uwagę na samej wolności, a odsuwa od odpowiedzialności etycznej. Jest to forma prymitywnego liberalizmu, którego wpływ jest niszczący.

Akty ludzkie są wolne, a jako takie domagają się odpowiedzialności podmiotu. Tylko w przypadku, gdy działanie, z którego wynika dobro użyteczne, jest godziwe i godziwe są środki – wówczas osiągnięty cel można uważać za godziwy. Spełnieniu dobra godziwego towarzyszy zawsze wewnętrzna radość. O podstawowym wymiarze dobra zapomniał utylitaryzm wychodzący z założenia, że człowiek dąży do korzyści własnej i korzyści grupy, do której należy. Celem jego działania jest korzyść osobista lub kolektywna. Immanuel Kant zakwestionował przyjemność i użyteczność równocześnie jako niebezpieczne i zagrażające istocie moralności.

Rozdział 8

Wolność jest dla miłości

Czym jest ludzka wolność? Dla Arystotelesa jest własnością woli, która urzeczywistnia się przez prawdę, bez której nie ma wolności. Św. Tomasz uważa dobro, które staje przed ludzką wolnością jako zadanie do spełnienia, za dobro cnoty. Chodzi tu o cztery cnoty kardynalne: roztropność, sprawiedliwość, męstwo i wstrzemięźliwość. Roztropność ma znaczenie kierownicze, sprawiedliwość warunkuje ład społeczny, a wstrzemięźliwość i męstwo determinują ład wewnętrzny w człowieku. Do cnót kardynalnych są przyporządkowane inne cnoty. Analiza historii myśli na ten temat wykazuje, jak bardzo podstawowe jest pytanie o ludzką wolność. Jeżeli przestaje ona być związana z prawdą, przynosi szkodliwe konsekwencje moralne. Nadużycie wolności wywołuje reakcję, która przyjmuje postać systemu totalitarnego. Jest to jedna z form zniszczenia wolności.

Rozdział 9

Nauka z najnowszej historii

Społeczeństwo polskie odrzucało hitleryzm i komunizm, a trzymało się wartości o pozytywnej treści, którymi żyło i którym pragnęło pozostać wierne. Pewien młody ksiądz z Belgii uznał, że Pan Bóg dopuścił doświadczenie zła komunizmu na Polaków, a oszczędził Zachód, gdyż nie wytrzymałby podobnej próby.

Kraje Europy Zachodniej mają najdłuższą tradycję chrześcijańską, ale wciąż na nowo daje o sobie znać odrzucenie Chrystusa. Antyewangelizacja godzi w podstawy ludzkiej moralności i w rodzinę, propaguje moralny permisywizm, rozwody, wolną miłość, przerywanie ciąży, antykoncepcję, walkę z życiem na etapie poczęcia i na etapie schyłku, manipulację życiem. Jest to inna postać totalitaryzmu, ukryta pod pozorami demokracji.

Rozdział 10

Tajemnica miłosierdzia

Jedną z najwspanialszych modlitw, jakie Kościół odziedziczył po Starym Testamencie, jest psalm „Miserere”, chyba częściej od innych stosowany w liturgii. Objawia on prawdę o kruchości moralnej człowieka, który oskarża siebie przed Bogiem. Równocześnie grzesznik wie o tym, że Bóg jest nieskończonym miłosierdziem.

W pierwszych dekadach XX stulecia żyła św. siostra Faustyna, której została objawiona tajemnica miłosierdzia Bożego. Ludzie XX w. pojęli to przesłanie poprzez dramatyczne spiętrzenie zła, które przyniosła z sobą II wojna światowa, a potem systemy totalitarne. Bóg zawsze potrafi wyprowadzić dobro ze zła, aby wszyscy byli zbawieni i mogli dojść do poznania prawdy, że Bóg jest Miłością.

MYŚLĄC OJCZYZNA...

(Ojczyzna – Naród – Państwo)

Rozdział 11

Pojęcie ojczyzny

Wyraz „ojczyzna” łączy się z pojęciem ojca. Jest to poniekąd to samo, co ojcowizna, czyli zasób dóbr, które otrzymaliśmy w dziedzictwie po ojcach. Wielokrotnie mówi się też „ojczyzna-matka”. Ojczyzna jest to więc dziedzictwo: ziemia, terytorium i treści duchowe składające się na kulturę danego narodu. Nawet wówczas, gdy Polaków pozbawiono terytorium, kultura przejęta od przodków przetrwała w nich. Na wiek XIX przypadają szczytowe osiągnięcia kultury polskiej (Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński, Cyprian Kamil Norwid, Fryderyk Chopin, Stanisław Moniuszko, Jan Matejko, Wojciech Bogusławski, Artur Grottger), a na początku XX w. pojawili się Jacek Malczewski, Stanisław Wyspiański i inni.

W obrębie pojęcia „ojczyzna” zawiera się głębokie sprzężenie pomiędzy tym, co duchowe, a tym, co materialne, pomiędzy kulturą a ziemią.

W Ewangelii w ustach Chrystusa słowo „Ojciec” jest podstawowym. Chrystus jako Syn, który przychodzi od Ojca, przynosi ludzkości szczególną ojcowiznę, którą jest całe chrześcijaństwo. Ojcowizna, którą zawdzięczamy Chrystusowi, skierowuje to, co należy do dziedzictwa ludzkich ojczyzn i ludzkich kultur, w stronę wiecznej ojczyzny. Inspiracja wiecznej ojczyzny zrodziła gotowość służenia ojczyźnie doczesnej, wyzwalała w obywatelach gotowość do wszelkich poświęceń dla niej. Wysiłek pierwszych Piastów zmierzający do ugruntowania polskości w formie państwowej był wspierany przez inspirację duchową, której wyrazem był chrzest Mieszka I i jego ludu w 966 r.

Rozdział 12

Patriotyzm

Patriotyzm wchodzi w zakres czwartego przykazania, które zobowiązuje nas, aby czcić ojca i matkę. Oznacza on umiłowanie tego, co ojczyste: historii, tradycji, języka, krajobrazu, dzieł rodaków. Próbą tego umiłowania staje się zagrożenie ojczyzny. Polacy byli zawsze zdolni do wielkich ofiar dla jej zachowania albo odzyskania, o czym świadczą liczne mogiły żołnierzy, którzy walczyli za Polskę na różnych frontach świata, rozsiane na ziemi ojczystej i poza jej granicami.

Ojczyzna jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli i wielkim obowiązkiem. Naród i ojczyzna są nie do zastąpienia.

Rozdział 13

Pojęcie narodu

Istnieje ścisła łączność znaczeniowa pomiędzy ojczyzną i narodem. Termin „naród” pochodzi od „ród”, a „ojczyzna” ma swoje korzenie w słowie „ojciec”. Ze zrodzeniem przez ojca i matkę wiąże się pojęcie ojcowizny, a słowo „naród” związane jest z rodzeniem.

Termin „naród” oznacza tę społeczność, która znajduje swoją ojczyznę w określonym miejscu świata i która wyróżnia się wśród innych własną kulturą.

Pismo Święte zawiera elementy teologii narodu. U początków jest fakt zrodzenia: Sara rodzi Abrahamowi potomka i powoli z tej rodziny powstaje ród, który daje początek narodowi izraelskiemu.

Rozdział 14

Historia

Cały kosmos jest poddany czasowi, ma zatem swoje dzieje. Człowiek także podlega nurtowi wydarzeń i ma zdolność do refleksji nad własną historią oraz obiektywizacji, opisywania jej powiązanych biegów zdarzeń. Taką samą zdolność posiadają poszczególne ludzkie rodziny i społeczeństwa, a w szczególności narody. Starają się one utrwalić na piśmie to, co pamiętają. Przekazują swoje dzieje w różnorakich formach dokumentów, dzięki którym tworzą własną kulturę. Narzędziem tego tworzenia jest język. Za jego pomocą człowiek komunikuje się z innymi, co służy wymianie myśli, głębszemu poznaniu prawdy, a przez to pogłębianiu i ugruntowaniu własnej tożsamości.

Rozdział 15

Naród a kultura

Początków historii człowieka należy szukać w Księdze Rodzaju. Bóg powierzył ludziom misję realizowania prawdy o sobie samych i o świecie. Ta prawda jest podstawą do przeobrażania i kształtowania świata bez nadużywania go.

W kulturę człowieka bardzo głęboko wpisany jest element piękna. Każdy naród żyje dziełami swojej kultury.

MYŚLĄC EUROPA

(Polska – Europa – Kościół)

Rozdział 16

Ojczyzna europejska

Polska jest częścią składową Europy, znajduje się na kontynencie europejskim, na ściśle określonym terytorium. Z chrześcijaństwem tradycji łacińskiej zetknęła się ona za pośrednictwem Czech.

Ewangelizacja Europy rozpoczyna się od momentu, gdy św. Paweł, ewangelizujący w Małej Azji, przekroczył granicę między dwoma kontynentami. Ewangelizacja dała początek cywilizacji narodów europejskich i ich kulturze. W ten sposób rozwijał się pluralizm kultur narodowych na fundamencie wartości uznawanych na całym kontynencie. Kościół w swojej działalności ewangelizacyjnej przejął dziedzictwo kulturowe, które go poprzedzało i nadał mu nową formę. Służył rozwojowi kultur narodowych. Proces tworzenia się Europy chrześcijańskiej rozciąga się na całe pierwsze tysiąclecie, a częściowo nawet na drugie. Po okresie wspaniałego rozwoju ewangelizacji przyszedł podział – schizma wschodnia – w roku 1054. Dalsze podziały przyniosły wystąpienia Marcina Lutra, Jana Kalwina, Huldrycha Zwinglego. Na Wyspach Brytyjskich nastąpiło oderwanie się Kościoła od Stolicy św. Piotra. To wszystko zaciążyło nad europejskością, wpłynęło na jej przyszły kształt, zapowiadając dalsze podziały. W okresie oświecenia odrzucono radykalnie prawdę o Chrystusie. Odrzucając Chrystusa i Jego działanie w dziejach człowieka i kultury, człowiek pozbawia się możliwości osiągnięcia pełni człowieczeństwa.

Rozdział 17

Ewangelizacja Europy Środkowo-Wschodniej

Osobną uwagę należy poświęcić ewangelizacji, która ma swoje źródło w Bizancjum. Jej symbolem są święci Cyryl i Metody, apostołowie Słowian, Grecy z Tesalonik. Rozpoczęli od terenów dzisiejszej Bułgarii, dotarli do Moraw, nad Wisłę, za Karpaty, na tereny Panonii (dzisiejszych Węgier), Chorwacji, Bośni, Hercegowiny, Macedonii. Wywarli wpływ także na ewangelizację Słowian na północ od Morza Czerwonego, na całej Rusi Kijowskiej aż po Ural, a później poza Uralem, na terenie Syberii i północnej Azji.

W okresie poreformacyjnym doszło do wojen religijnych, które jednak były sprzeczne z samą Ewangelią i stopniowo doszło do sformułowania zasady wolności religijnej dającej możliwość osobistego wyboru wyznania. Z biegiem czasu różne wyznania chrześcijańskie zaczęły kierować się w stronę poszukiwania porozumienia. Były to pierwsze kroki na drodze, która miała przybrać kształt ruchu ekumenicznego. Wydarzeniem przełomowym w tym względzie był II Sobór Watykański, w czasie którego Kościół katolicki określił swoje stanowisko wobec wszystkich kościołów i zaangażował się w działalność ekumeniczną.

Z upływem wieków ewangelizacja zaczęła wychodzić poza granice Europy. Położył się na niej cień kolonizacji.

Rozdział 18

Owoce dobra na glebie oświecenia

Europejskie oświecenie przyniosło również dobre owoce, jak idee wolności, równości i braterstwa, które są zakorzenione w Ewangelii. Wysiłki na rzecz skutecznego uznania praw człowieka zaczęły przybierać na sile, wbrew feudalnym tradycjom. Prawa te są zakorzenione w naturze człowieka i głoszone w Piśmie Świętym od pierwszych stron Księgi Rodzaju. Podobnie nie da się odłączyć od oświeceniowej tradycji idei praw narodu do istnienia, do własnej kultury, do politycznej suwerenności.

Początek XIX stulecia i kapitalizm przeczyły wolności, równości i braterstwu. Myśl oświeceniowa, zwłaszcza jej hasła wolnościowe, przyczyniła się z pewnością do powstania Manifestu komunistycznego Karola Marksa, a – niezależnie od tej odezwy – sprzyjała kształtowaniu postulatów sprawiedliwości społecznej, która również miała swoje korzenie w Ewangelii.

Rozdział 19

Misja Kościoła

W dzisiejszym czasie potrzebna jest olbrzymia praca Kościoła, zwłaszcza apostolstwo świeckich. Niezbędna jest pogłębiona świadomość misyjna. Misja należy do natury Kościoła, który nigdzie nie może nie być misyjny. W misji, którą otrzymał od Chrystusa, musi być niestrudzony, przede wszystkim nie może zaprzestać głoszenia Ewangelii.

Rozdział 20

Stosunek Kościoła do państwa

Wspólnota polityczna i Kościół są niezależne i autonomiczne, ale służą tym samym ludziom. Świat jest dla Kościoła zadaniem i wyzwaniem, w szczególności dla katolików świeckich. W wieku XX uczyniono wiele, aby świat odrzucił Chrystusa, co dokonało w duszach ludzkich wielkich spustoszeń. Miały one rujnujące skutki w dziedzinie moralności osobistej i rodzinnej oraz etyki społecznej. Europę na przełomie tysiącleci można by określić jako kontynent spustoszeń. Otwiera się więc olbrzymie pole pracy dla Kościoła.

Rozdział 21

Europa na tle innych kontynentów

Kościół katolicki w Europie współistnieje z chrześcijaństwem poreformacyjnym. Na Wschodzie przeważa prawosławie. Poza Europą kontynentem najbardziej katolickim jest Ameryka Łacińska. W Ameryce Północnej katolicy stanowią względną większość. Podobna sytuacja jest w Australii i w Oceanii. Na Filipinach Kościół reprezentuje znaczną większość społeczeństwa. Na kontynencie azjatyckim katolicy są w mniejszości. Afryka jest kontynentem, gdzie Kościół wciąż czyni znaczne postępy. Większość kościołów pozaeuropejskich powstała dzięki działalności misyjnej. Są to dzisiaj kościoły o własnej tożsamości i wyraźnej specyfice.

DEMOKRACJA: MOŻLIWOŚCI I ZAGROŻENIA

Rozdział 22

Współczesna demokracja

Demokracja zakorzeniona jest w tradycji greckiej. W ustroju demokratycznym podmiotem władzy jest całe społeczeństwo (z greckiego demos – „lud”). Demokratyczna forma rządów opiera się na strukturach władzy wyłanianej w wolnych wyborach. Tendencja współczesna zdecydowanie zmierza ku ustrojowi demokratycznemu. Etyka katolicka skłania się również ku rozwiązaniu demokratycznemu, jako temu, które najbardziej odpowiada naturze człowieka i wymogom sprawiedliwości społecznej.

Nienaruszalną podstawą każdego ludzkiego prawodawstwa w jakimkolwiek ustroju, a w szczególności w ustroju demokratycznym, jest pochodzący od Boga kodeks moralności (dekalog). Prawo stanowione przez człowieka nie może pozostawać w sprzeczności z prawem natury, czyli z odwiecznym prawem Boga.

Rozdział 23

Powrót do Europy?

Po upadku komunizmu zaczęto lansować tezę o konieczności powrotu Polski do Europy. Niewątpliwie system totalitarny oddzielał nas od niej, czego symbolem była tzw. „żelazna kurtyna”. Jednak Polacy mają swój wkład w tworzenie nowej Europy (np. heroiczna walka z agresorem w 1939 r., powstanie warszawskie w 1944 r., rozwój „Solidarności”). Polska nie musiała więc „wracać do Europy”, gdyż już w niej była, skoro aktywnie uczestniczyła w jej tworzeniu, które rozpoczęło się jeszcze w czasach jej chrztu (966 r.) i Zjazdu Gnieźnieńskiego (1000 r.). Świadczy o tym cała nasza historia.

Rozdział 24

Macierzyńska pamięć Kościoła

Pamięć podstawowej tożsamości, w którą Chrystus wyposażył swój Kościół, jest silniejsza od wszystkich podziałów. Kościół zachowuje pamięć historii człowieka od początku. Jest matką, która na podobieństwo Maryi przechowuje całe te dzieje, zachowując w sercu wszystkie ludzkie problemy.

Rozdział 25

Wertykalny wymiar dziejów Europy

Historia człowieka rozwija się w wymiarze horyzontalnym w przestrzeni i czasie oraz w wymiarze wertykalnym. Historię bowiem tworzy również Bóg. Najgłębszy sens historii wykracza poza historię i znajduje pełne wyjaśnienie w Chrystusie.

ZAKOŃCZENIE

Rozdział 26

„Ktoś prowadził tę kulę...”

13 maja 1981 roku Ali Agca strzelał, by zabić Ojca Świętego. Kula zraniła go w brzuch, prawy łokieć i palec wskazujący lewej ręki. Sytuacja była bardzo poważna. Organizm był wykrwawiony, ciśnienie krwi dramatycznie spadło, bicie serca było ledwo wyczuwalne. Po transfuzji organizm odrzucił pierwszą krew, dopiero druga się przyjęła. Część organów wewnętrznych była zrujnowana. Operacja była bardzo złożona i trudna. Ostatecznie wszystko zabliźniło się bez żadnych komplikacji. Następne trzy dni po operacji były straszne, Ojciec Święty ogromnie cierpiał. Jednak rekonwalescencja postępowała bardzo szybko. Dopiero później organizm zaatakował groźny wirus. Ojcu Świętemu podano ogromną ilość antybiotyków, co znacznie zredukowało odporność. Papież znów został przewieziony do szpitala, dzięki intensywnej terapii stan jego zdrowia poprawił się i przeprowadzono kolejne zabiegi i uzupełnienia operacji chirurgicznych wykonanych w dniu zamachu. W trzy miesiące po zamachu lekarze wydali komunikat o zakończeniu leczenia klinicznego. W pięć miesięcy po zamachu Ojciec Święty wrócił na Plac św. Piotra, by znów spotkać się z wiernymi. Na Boże Narodzenie 1983 r. odwiedził zamachowca w więzieniu. Ali Agca zrozumiał, że ponad jego władzą – strzelania i zabijania – jest jakaś wyższa potęga.

Każde ludzkie cierpienie, każdy ból, każda słabość kryje w sobie obietnicę wyzwolenia, obietnicę radości. W miłości, która ma swoje źródło w Sercu Chrystusa, jest nadzieja na przyszłość świata.