157. Literatura w średniowieczu

Literatura w średniowieczu

W średniowieczu pisano głównie z myślą o tym, aby utwór literacki służył wychowaniu i pouczeniu, potępieniu zła i afirmacji dobra. Średniowiecznej literaturze patronował duch parenezy (gr. „parainesis” – zachęta, ostrzeżenie, rada), która inspirowała do tworzenia zalecanych do naśladowania ideałów osobowych oraz nasycania dzieł praktycznymi wskazówkami i odrażającymi przykładami. Twórcy literatury średniowiecznej to w przeważającej mierze osoby duchowne. Pisanie było dla nich przed wszystkim rodzajem nauczania. Wiersze i pieśni służyły im do przekazywania prawd wiary i popularyzowania religijnych ideałów. Uczono przede wszystkim przez przykłady. Literatura pełna jest wizerunków ludzi godnych naśladowania lub takich, którzy pobłądzili. Jest to świat czarno-biały, w którym nie ma miejsca na inne barwy.

Literacka twórczość religijna rozwija się we wszystkich rodzajach, literaturę świecką natomiast reprezentuje nieomal wyłącznie tzw. literatura rycerska, której domeną jest przedstawienie dziejów sławnych królów i rycerzy oraz ich dam serca.

Średniowieczne gatunki literackie można podzielić na dwie grupy: religijne i świeckie:

Religijne	Świeckie
·        pieśń religijna ·        legenda o świętym ·        hymn ·        misterium ·        moralitet ·        kazanie ·        dramat liturgiczny ·        apokryf	·        epos rycerski ·        kronika ·        dialog ·        romans rycerski

W literaturze, zgodnie z duchem i charakterem epoki, powstały trzy wzorce osobowe: rycerza, władcy i świętego.

Popularną formą upowszechniania ideałów religijnych był teatr.

1.     Dramat liturgiczny

Teatr średniowieczny był z początku ściśle obrzędowy i ukazywał się oczom wiernych raz do roku – w poranek wielkanocny. Stanowił cześć liturgii, stąd zwany jest teatrem liturgicznym. Były to wystawiane w kościołach, wplecione w obrzęd nabożeństwa wielkanocnego sceny prezentujące przybycie trzech Marii do grobu Zmartwychwstałego Jezusa. Później, w powiązaniu z kalendarzem kościelnym, w trakcie uroczystych liturgii wystawiano coraz więcej tych widowisk. Wydzielano dla nich specjalne miejsce w kościele katedralnym lub klasztornym, zazwyczaj była to boczna kaplica. W Polsce kolebką teatru liturgicznego był Kraków. Do dziś zachowała się księga z pełnym tekstem Nawiedzenia grobu, powstała przed 1253 r.

2.     Moralitet

Moralitety były to sztuki służące skierowaniu człowieka na właściwą drogę. Ich bohaterami byli ludzie usytuowani między niebem a piekłem, dokonujący wyboru odpowiedniej linii życia, toczący wewnętrzną między dobrem a złem. Walka ta wyobrażana była za pomocą alegorii, tj. uosobionych cnót i grzechów (np. Gniew, Pycha, Wstrzemięźliwość), a jej zakończenie – w zależności od dokonanego wyboru – uwieńczone było nagrodą lub karą.

3.     Misterium

Było dramatem religijnym, wyrastającym z kościelnych obrzędów liturgicznych, którego tematyka wywodziła się z Biblii lub żywotów świętych. Wynaleziono scenę plenerową, konstruowaną doraźnie na potrzeby cyklicznie wznawianych widowisk. Misteria przedstawiały historię świętą na kanwie Starego i Nowego Testamentu, ale – w odróżnieniu od dramatu liturgicznego – wykonywano je poza świątynią, w przestrzeni całkowicie świeckiej, na placach publicznych, pod gołym niebem. Oderwane od liturgii kościelnej, odgrywane były w językach narodowych. Wśród zabytków piśmiennictwa polskiego nie zachowało się żadne misterium. Najstarszy dochowany w całości tekst polskiego misterium pochodzi z epoki renesansu, ale wyrasta z kultury średniowiecza. Jest to Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim, spisana przez paulina, Mikołaja z Wilkowiecka, która ukazała się drukiem około 1580 r.

4.     Igrce

Obok teatru liturgicznego, ściśle powiązanego z życiem kościelnym, emocje ludzi średniowiecza budziły popularne igrce – widowiska o charakterze ludycznym, czyli zabawowym, dalekie od spraw religii, bliskie życia codziennego i spraw doczesnych. Prezentowane były pod gołym niebem, zwykle podczas jarmarku, przez wędrownych artystów o rozmaitych umiejętnościach: akrobatów, grajków, śpiewaków, mimów, żartownisiów, linoskoczków, połykaczy ognia, żonglerów i siłaczy.