295. Rozwój pisma

I.      PISMO – ISTOTA, FUNKCJE I ROZWÓJ

Zastosowanie pisma stanowi punkt zwrotny w dziejach każdej cywilizacji, gdyż od tego zaczyna się historia, mogą bowiem już powstawać dokumenty. Okres poprzedzający, oparty tylko na wiedzy, jakie przynoszą źródła pozapiśmienne (np. narzędzia pracy, wytwory rzemieślnicze, budowle) nosi nazwę prehistorycznego.

Początki cywilizacji ludzkiej przypadają na okres paleolitu, od którego datują się umiejętności zastosowania narzędzi, mowy i pierwszych znaków graficznych. Są to malowane otoczaki i rysunki skalne. Czas ich powstania datuje się na około 25 000-20 000 lat p.n.e. Uproszczone rysunki przedstawiały sceny z życia ludzi. Obecnie przypuszcza się, że część rysunków zachowanych w jaskiniach miało charakter magiczny (uproszenie od bóstwa przedstawionej sytuacji), inne zaś stanowiły informacje lub zlecenia.

Podstawową funkcją pisma jest umożliwienie komunikacji na odległość geograficzną i chronologiczną.

II.      KSZTAŁTOWANIE I DOSKONALENIE SIĘ PISMA

Rozwój pisma polegał na pogłębianiu i doskonaleniu procesu abstrakcji znaków: od znaków obrazowych (ikonicznych), w realistyczny sposób przedstawiających przedmioty, poprzez coraz większe uproszczenie i schematyzację aż do symboli w umowny, skrótowy i najprostszy sposób przekazujących myśl.

Rozwój pisma zaczął się prawdopodobnie od rysunków skalnych, wiernie odtwarzających pojedyncze sytuacje uchwycone w momencie ich trwania. Nie opowiadały one ani wydarzeń poprzedzających, ani następstw. Z biegiem czasu zaczęły powstawać całe cykle rysunkowe, wyrażające kolejne etapy akcji. Na tym etapie zaczęło kształtować się pismo obrazkowe, zwane piktograficznym (łac. „pictus” – „malowany”, gr. „grapho” – „piszę”).

Z biegiem czasu rysunki schematyzowały się i upraszczały. Przedstawienie realistyczne zastąpił zarys przedmiotu, a później kilka umownych elementów graficznych. Obok piktogramów (znaków przedmiotów) pojawiły się ideogramy (znaki pojęć, takich jak np. smutek, śmierć, zima, ciepło itd.). System piktograficzno-ideograficzny funkcjonował przez wiele wieków. W tym stadium pismo związane było jeszcze bezpośrednio z rzeczywistością, gdyż znaki oddawały przedmioty lub pojęcia, a nie ich nazwy.

Następny etap charakteryzuje się wyższym stopniem abstrakcji: wiąże się nie z samym przedmiotem lub zjawiskiem występującym w naturze, lecz z wyrazem określającym go w konkretnym języku. Jest to już znak znaku, bo słowo jest znakiem rzeczy, a nie samą rzeczą, zaś znak pisarski staje się symbolem słowa. Rozpoczyna się era pism fonetycznych (gr. „phone” – „dźwięk”, „głos”). Stanowi to wielki przełom w ewolucji pisma, gdyż pozwala na znaczne zmniejszenie liczby znaków pisarskich. Kiedy bowiem zatraciło się poczucie związku znaku pisarskiego z przedmiotem, a powstał związek z brzmieniem wyrazu, to powtarzające się dźwięki można było przedstawiać za pomocą tych samych znaków, ograniczając przez to znacznie ich liczbę. Ponieważ poszczególne słowa są zestawem powtarzających się sylab, stopniowo z pisma wyrazowego, logograficznego (gr. „logos” – „słowo”) wyłoniło się pismo sylabiczne. Dalsza analiza jednostek dźwiękowych prowadzi do wyodrębnienia w sylabach jeszcze mniejszych powtarzających się cząstek – głosek i oznaczanie ich osobnymi znakami – literami. W ten sposób wykształciło się stopniowo pismo alfabetyczne, w którym w zasadzie jeden znak odpowiada najmniejszej jednostce językowej – dźwiękowi. System ten, wypracowany w II tysiącleciu p.n.e., w swej istocie funkcjonuje do naszych czasów.

III.      NAJWAŻNIEJSZE TYPY PISM

Proces kształtowania i doskonalenia się pisma trwał wiele tysięcy lat, przebiegając nierównomiernie i odmiennie w różnych skupiskach ludzkich.

Do pism piktograficznych przechodzących ku ideograficznym zaliczają się:

1.     słynne hieroglify egipskie i sumeryjskie pochodzące z III tysiąclecia p.n.e.,

2.     pisma Majów z I w. p.n.e. – XVI w. n.e.,

3.     pisma Azteków z XII – XVI w. n.e.,

4.     pisma Eskimosów i Polinezyjczyków z czasów nowożytnych, a nawet współczesnych.

Na etapie ideograficzno-wyrazowym aż do czasów najnowszych zatrzymały się np.

1.     pismo chińskie,

2.     pismo japońskie.

Na etapie sylabowym zatrzymało się zaniechane już w starożytności

1.     pismo klinowe,

2.     pismo kreteńskie.

Pismo alfabetyczne, które najbardziej rozpowszechniło się w świecie, wykształciło się około XIII w. p.n.e. z północnosemickiej odmiany pisma przedsemickiego, wywodzącego się prawdopodobnie od hieroglifów egipskich. Semici oznaczali tylko spółgłoski, gdyż samogłoski wymawiane były dowolnie.

Od plemion semickich, zamieszkujących Syrię i Palestynę, system alfabetyczny przejęli Fenicjanie – lud osiadły na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, którzy sprowadzili pismo do 22 znaków spółgłoskowych i ustalili kierunek zapisu poziomy od strony prawej ku lewej. W tej postaci poznali pismo fenickie Grecy około X w. p.n.e. i udoskonalili przejęty system, ustalając kierunek pisma od strony lewej ku prawej oraz wprowadzając oznaczenia samogłosek. Alfabet grecki przejęli za pośrednictwem Etrusków i przetworzyli Rzymianie, wypracowując od VI w. p.n.e. alfabet łaciński, którym do czasów obecnych posługuje się znaczna część świata. Od pisma greckiego, przejętego za pośrednictwem Bizancjum, wywodzą się pisma cyrylickie: głagolica wypracowana w IX w. n.e., cyrylica z X w. n.e. oraz grażdanka z XVIII w. n.e. Tym ostatnim pismem do dziś posługują się południowo-wschodni Słowianie: Rosjanie i Bułgarzy.

Na terenach Wschodu rozpowszechniła się odmiana aramejska, której zawdzięczają swe początki pismo hebrajskie i arabskie.

Kultura piśmiennicza sięga III w. p.n.e., sztuka pisania była jednak umiejętnością rzadką. W kulturach wschodnich posiadała ją tylko ścisła elita kapłańska i urzędnicza. W starożytnej Grecji i Rzymie była bardziej rozpowszechniona, zwłaszcza wśród ludności wolnej i miejskiej. W średniowieczu nastąpił regres polegający na ograniczeniu funkcjonowania pisma do wąskich środowisk kościelnych i dworskich. O powszechnej alfabetyzacji – i to tylko w Europie i Ameryce Północnej – można mówić dopiero od XX w. n.e. Jeszcze obecnie znaczna część ludzkości żyje poza zasięgiem piśmiennictwa.

Okres kultury piśmienniczej poprzedza tradycja ustna, która później zostaje częściowo spisana, a część uległa rozproszeniu i zapomnieniu.