Środki artystycznego wyrazu

Środki artystycznego wyrazu (środki stylistyczne) – to specjalne zestawienie słów, wyrażeń lub zjawisk, które mają wywołać określone emocje u czytelnika oraz pobudzić jego wyobraźnię. Nadają tekstowi większej ekspresji i atrakcyjności. Stanowią efekt artystycznego wyrażenia i pojawiają się głównie w poezji.

 

 

Anafora – specyficzny rodzaj powtórzenia, powtarzanie słów lub fraz, które pojawiają się na początku poszczególnych wersów lub strof, np. W wierszu Daniela Naborowskiego „Do Anny”:

„Z czasem […]

Z czasem […]

Z czasem […]

Z czasem […]” itd.

 

Animizacja (ożywienie) – rodzaj metafory polegającej na nadaniu przedmiotom, zjawiskom lub pojęciom cech istot żywych, np. „sumienie gryzie”, „czas płynie”, „droga biegnie”, „senna atmosfera”.

 

Antyteza (przeciwstawienie) – zestawienie dwóch elementów znaczeniowo przeciwstawnych w jedną całość, np. „lepiej z mądrym zgubić niż z głupim znaleźć”, „lepszy wróbel w garści niż gołąb na dachu”.

 

Apostrofa – bezpośredni zwrot do adresata, np. „Młodości! Dodaj mi skrzydła!”, „O, radości, iskro bogów, kwiecie Elizejskich Pól”.

 

Elipsa (wyrzutnia) – opuszczenie, pominięcie elementu zdania oczywistego ze względu na kontekst lub sytuację wypowiedzi, który w czasie odbioru da się zrekonstruować, np. „kto pierwszy, ten {jest} lepszy”, „wyszła {na spacer} z psem”, „ojciec {jest} w domu?

 

Enumeracja (wyliczenie) – środek stylistyczny charakterystyczny dla baroku polegający na wymienianie w tekście kolejnych elementów jakiejś całości, np. „Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt – żywot ludzki słynie”.

 

Epifora – powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi, np. „Gdy byłem dzieckiem, mówiłem jak dziecko, czułem jak dziecko, myślałem jak dziecko”.

 

Epitet – wyraz określający rzeczownik, np. „brzydkie kaczątko”, „słodki cukierek”, „niebezpieczny bandyta”.

 

Eufemizm – to określenie, którym zastępuje się niegrzeczne lub niestosowne wypowiedzi w celu ich złagodzenia”, np. „zasnąć w Panu” zamiast „umrzeć”, „mieć lepkie ręce” zamiast „kraść”, „jechać do Rygi” zamiast „rzygać”.

 

Eufonia – harmonijny dobór dźwięków, np. poprzez gromadzenie tych samych głosek lub zespołu głosek, np. „O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny i pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny.

 

Hiperbola (przesadnia) – celowe przesadzanie, wyolbrzymianie cech danej rzeczy, osoby, wydarzenia, np. „wieki cię nie widziałem”, „nudzę się śmiertelnie”, „umrę ze śmiechu”, „kocham cię do szaleństwa”.

 

Inwokacja – rozbudowana apostrofa otwierająca utwór literacki, zazwyczaj poemat epicki, w której autor zwraca się do bóstwa, muzy lub pojęcia abstrakcyjnego, np. „Gniew, bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa” opiewaj […]”, „Gospodzinie Wszechmogący”, „Panno Święta, co jasnej bronisz Częstochowy / I w Ostrej świecisz Bramie! […]”, „Litwo! Ojczyzno moja!”.

 

Metafora (przenośnia) – środek stylistyczny, który jest powiązaniem słów wykraczających poza dosłowne znaczenie; jest komunikowaniem czegoś w niebezpośredni sposób, np. „wyłożyć kawę na ławę”, „zawiesić na kimś oko”, „łapać za słowa”, „zawiesić się”.

 

Metonimia (zamiennia) – zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim uchwytnej zależności, np. „czytam Słowackiego”, „autor «Ferdydurke»”, „Szekspir w skórze”, „zupa czeka na stole”, „Gdańsk protestuje”.

 

Neologizm – nowe słowo, nowy element języka, który w utworze literackim pełni funkcję artystyczną, np. „śnigrobek”, „nierozeznawka”, „przestwornie”.

 

Oksymoron (epitet sprzeczny) – to zestawienie wyrazów, w którym oba człony mają przeciwstawne znaczenie, np. „blask ciemnieje”, „gorący lód”.

 

Onomatopeja (dźwiękonaśladownictwo) – środek stylistyczny polegający na takim dobieraniu wyrazów, aby naśladowały one brzmieniem opisywane zjawisko lub dźwięki wydawane przez opisywane przedmioty, np.

„Już trzykroć wrzasnął derkacz, pierwszy skrzypek łąki,

Już mu z dala wtórują z bagien basem bąki,

Już bekasy do góry porwawszy się wiją

I bekając raz po raz jak w bębenki biją”.

 

Paralelizm – zestawienie, podobieństwo treściowe lub znaczeniowe, lub kompozycyjne kilku analogicznych segmentów utworu literackiego, np. „Ten niedobyte podał nam grody, /Ten pod nas możne podbił narody /– Ten władnie światem sam niezmierzonym, /Temu śpiewajcie pieniem uczonym”.

 

Personifikacja (uosobienie) – to środek stylistyczny polegający na metaforycznym nadawaniu zwierzętom, roślinom, przedmiotom nieożywionym, zjawiskom lub ideom cech ludzkich, np. Pani Wiosna szła i śpiewała”, „moje nogi błagają o odpoczynek”, „niebo płacze nad naszym losem”.

 

Peryfraza (omówienie) – figura stylistyczna, która polega na zastąpieniu określenia powszechnego wielowyrazowym opisem, np. „[…] z chińskich ziół ciągnione treści zamiast „herbata”.

 

Pleonazm – to wyrażenie, w którym jedna część wypowiedzi zawiera treść występującą również w drugiej części; nadmiarowe połączenie wyrazowe, np. „masło maślane”, „cofać się do tyłu”, „spadać w dół”.

 

Porównanie – figura stylistyczna składająca się z dwu członów połączonych wyrazami porównującymi („jak, „niby”, „niczym”, „niż”) wskazującymi na podobieństwo pewnych zjawisk lub przedmiotów, np. „uparty jak osioł”, „dumny jak paw”, „blady jak ściana”, „bazgrze jak kura pazurem”.

 

Porównanie homeryckie – porównanie, którego jeden człon jest rozbudowanym opisem ludzkich czynów zestawionych z zachowaniem zwierząt lub ze zjawiskami przyrody, np.

„Ujrzał go Hektor, zadrżał, nie wytrwał do końca:

Więc porzuciwszy bramę uciekać zaczyna,

Szybkim ścigany biegiem przez Peleja syna.

Jak jastrząb wszystkie ptaki celujący lotem,

Prędko leci za krzywym gołębicy zwrotem,

Wzmaga swój impet, przeraźliwie krzyczy,

Chciwy, aby czym prędzej dostał swej zdobyczy:

Tak Pelid za Hektorem pędem biegł ognistym,

Który przed nim uciekał pod murem ojczystym.”

 

Przerzutnia (przeskocznia) – niezgodność między porządkiem składniowo-informacyjnym a wersyfikacyjnym w wersie; przeniesienie wyrazu lub części zdania do następnego wersu lub strofy, np.

„Pokój – szczęśliwość, ale bojowanie

Byt nasz podniebny”,

„to lęk odwieczny ciemny lęk

„[…] O kruchy ludzki ląd zaczyna

 

Bić i zwycięży słyszysz szum […]”

 

Pytanie retoryczne – pytanie zadane nie dla uzyskania odpowiedzi, lecz w celu skłonienia odbiorcy do przemyśleń, np. „i po co to wszystko?”, „Któż zbadał puszcz litewskich przepastne krainy […]?”, „jak żyć?”.

 

Synekdocha (ogarnienie) – to figura stylistyczna, w której używamy nazwy całości do opisania części, np. „cztery kąty” zamiast „mieszkanie”, „witamy w naszych progach” zamiast „witamy w naszym domu”, „pan władza” zamiast „policjant”, „mędrca szkiełko i oko” zamiast „nauka”.

 

Wykrzyknienie (eksklamacja) – wyraz, grupa wyrazów lub zdanie wykrzyknikowe, często urwane, będące wyrazem emocjonalnego zaangażowania podmiotu mówiącego, np. „O Boże miłosierny, zmiłuj się nad nami!”, „biada!”, „Ginę! ginę! ginę!”.

 

Zdrobnienie – zmniejszenie wartości opisywanego obiektu wyrażające pozytywny lub pogardliwy stosunek podmiotu mówiącego, np. „koteczek”, „profesorek”.

 

Zgrubienie – wyraz oznaczający osobę większą niż nazywana wyrazem podstawowym, oznacza pogardliwy stosunek do opisywanego obiektu, np. „brzuszysko”, „nochal”, „krówsko”.