Jak interpretować wiersz?
I.
Czytając utwór (najlepiej
kilkakrotnie), podkreśl wersy lub
wyrażenia, na które zwróciłeś uwagę. Pozwoli to na znalezienie własnej
ścieżki interpretacyjnej. Można również stawiać znaki obok każdego obrazu
poetyckiego, strofy lub wersu, które są zrozumiałe oraz pytajniki obok tych
niezrozumiałych lub których sens wydaje się niejasny.
II.
Zwróć uwagę na tytuł.
Tytuł identyfikuje utwór, często
wskazuje drogę interpretacji. Zastanów się, jaki charakter ma tytuł:
- Czy jest pytaniem, zaproszeniem
czytelnika do rozmowy? (np. C. Miłosz, Ars poetica?)
- Czy wskazuje bezpośrednio na
gatunek wiersza i realizowane w nim zasady poetyckie? (np. A. Mickiewicz, Oda
do młodości)
- Czy powraca w wierszu jako
refren – co wskazuje na wiersz-piosenkę, wiersz rytmiczny, melodyjny? (np. A.
Mickiewicz, Nad wodą wielką i czystą…)
- Czy jest stwierdzeniem,
oznajmieniem? (np. C. K. Norwid, Mój ostatni sonet)
- Czy jest zwrotem do adresata? (np.
J. Kasprowicz, Witajcie, kochane góry…)
- Czy jest grą językową? (np. M.
Białoszewski, Mironczarnia)
- Czy zawiera jakiś motyw? (np. J.
Wittlin, Stabat Mater)
- Czy tytuł jest metaforyczny? (np.
M. Białoszewski, Szare eminencje zachwytu)
- Czy ma charakter prowokacyjny
lub jest przewrotny? (np. J. Ficowski, Modlitwa do świętej wszy)
III.
Zwróć uwagę na autora wiersza.
Warto wiedzieć, kim jest autor
utworu: w jakiej epoce żył, do jakiego pokolenia lub grupy poetyckiej
przynależał, czy był tradycjonalistą, czy poetą awangardowym. Dzięki temu
łatwiej ci będzie dostrzec kontekst biograficzny, pomocny w
interpretacji tekstu.
IV.
Określ temat wiersza
Zastanów się, o czym jest wiersz,
jaki jest jego główny problem. Może utwór jest:
- poetyckim manifestem (np. A.
Asnyk, Do młodych),
- dramatycznym apelem skierowanym
do odbiorców (np. T. Różewicz, Lament),
- hołdem poety złożonym innemu
poecie, Bogu, artyście itp. (np. C. K. Norwid, Fortepian Szopena),
- miłosnym wyznaniem (np. A.
Mickiewicz, Do Laury),
- rozrachunkiem poety, np. z
samym sobą (np. T. Różewicz, bez),
- poetyckim testamentem (np. J.
Słowacki, Testament mój),
- wyrazem uczuć: rozpaczy,
zwątpienia, zachwytu itp. (np. K. Przerwa-Tetmajer, Konaj, me serce),
- filozoficzną refleksją (np. J.
Kochanowski, Pieśń XX [Miło szaleć…]),
- szokującym konceptem poetyckim, oryginalnym pomysłem (np. J.
A. Morsztyn, Do trupa),
- wyznaniem człowieka końca wieku
(np. K. Przerwa-Tetmajer, Koniec wieku XIX),
- opisem pięknego krajobrazu (np.
L. Staff, Wysokie drzewa).
V.
Określ typ liryki ze względu na rodzaj wyrażanych w wierszu
przeżyć. Zastanów się, czy utwór należy do liryki:
- miłosnej (np. B.
Leśmian, W malinowym chruśniaku),
- refleksyjnej (np. W.
Szymborska, Sto pociech),
- filozoficznej (np. J.
Kochanowski, Pieśń IX [Nie porzucaj nadzieje…]),
- religijnej (np. J. Baka,
Uwaga wieczorna),
- patriotycznej (np. A.
Mickiewicz, Reduta Ordona),
- politycznej (np. J.
Kochanowski, Pieśń XIV [Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie…]),
- autotematycznej (np. L. Staff, Ars poetica),
- funeralnej (np. W.
Szymborska, Nagrobek),
- pejzażowej (np. K.
Przerwa-Tetmajer, Melodia mgieł nocnych).
VI.
Określ dominantę kompozycyjną i
stylistyczną.
Żeby określić dominantę
kompozycyjną, sprawdza się, czy struktura wiersza jest zorganizowana
według jakiegoś formalnego chwytu. Typ dominanty kompozycyjnej zależy od
rodzaju liryki, gatunku lub organizującego tekst zabiegu składniowego. W liryce
bezpośredniej dominantę kompozycyjną stanowi najczęściej podmiot liryczny, w
pośredniej – typ obrazowania (realistyczny, fantastyczny, deformujący).
Dominanta stylistyczna to
centralny element stylu danego utworu, któremu podporządkowane zostały inne
składniki językowej budowy wiersza. Dominantą może stać się dowolny składnik
językowy, np.:
- nagromadzenie metafor,
- nagromadzenie neologizmów,
- instrumentacja głoskowa,
- rozpoczynanie kolejnych wersów
od tych samych słów (anafora),
VII.
Scharakteryzuj konstrukcję podmiotu
lirycznego i adresata.
Zastanów się nad następującymi
zagadnieniami:
- Kim jest osoba mówiąca w
wierszu („ja” liryczne): filozofem, mędrcem, poetą, wędrowcem,
kochankiem itp.? Co na to wskazuje?
- Czy możemy go utożsamić z
autorem utworu? (podmiot autorski)
- Czy mówi wprost (liryka
bezpośrednia), czy ukrywa się za elementami świata przedstawionego (liryka
pośrednia)?
- Jaką postawę przyjmuje
podmiot liryczny wobec tego, co mówi (np. humor, ironia, dystans,
zaangażowanie)?
- Do kogo mówi podmiot liryczny?
Czy to wiersz skierowany do konkretnego adresata?
- Jakie są relacje między
podmiotem a adresatem: dystans (ja – ty, ja – wy) czy identyfikacja (my, ja –
my)?
VIII.
Wyodrębnij pozostałe elementy świata
poetyckiego.
Odpowiedz sobie na pytania:
- Z jakim rodzajem liryki masz
do czynienia (bezpośrednią – osobistą, roli, maski; pośrednią – opisową, sytuacyjną;
inwokacyjną)?
- Co dzieje się w wierszu: czy
masz do czynienia ze statycznym opisem,
czy wydarzeniem, dynamiczną akcją?
- Z jakim sposobem obrazowania
masz do czynienia:
- realistycznym
– opisywana rzeczywistość ma odzwierciedlenie w realnym świecie
- fantastycznym
– wprowadzenie elementów niemających swoich odpowiedników w realnym
świecie
- przekształcającym
– w kreowanym świecie pozostaje wiele elementów realnych, ale są one
celowo wprowadzone w nowe, niezwykłe związki, przekształcone i zdeformowane
IX.
Przeanalizuj kolejne obrazy poetyckie,
motywy.
To etap, kiedy powinieneś
przyjrzeć się każdemu wersowi wiersza i pozwolić na skojarzenia, wyjaśnienia, interpretacje. Z
drobnych elementów – obrazów możesz zbudować całość i krok po kroku odsłonić
wizję świata, tłumaczyć sens całości.
Sposoby analizowania:
- odczytywanie sensów kolejnych
strof – każda strofa ukazuje jeden obraz
albo motyw i budzi konkretne skojarzenia,
- postawienie hipotezy
interpretacyjnej, a następnie wyszukiwanie w wierszu argumentów, które ją
udowodnią i potwierdzą,
- rozważanie każdego motywu w
kontekście filozoficznych rozważań i odwołań do tradycji.
X.
Poszukaj odwołań do tradycji kultury.
Odwołania są ważnym elementem,
bowiem nie tylko świadczą o oczytaniu i umiejętności kojarzenia faktów, ale też
umieszczają wiersz w kręgu literackiej tradycji. Nie można interpretować dzieła
samego w sobie, w oderwaniu od bogactwa kulturowego kraju, szerszych odwołań.
W poezji często znajdujemy
odwołania do dwóch najważniejszych filarów kultury: starożytności i Biblii.
Interpretując poszczególne
motywy, staraj się wskazać ich związki z tradycją, określonymi kręgami
kulturowymi.
Pamiętaj o tym, że nawiązania do
tradycji są nie tylko źródłem inspiracji, lecz mogą mieć również charakter
polemiczny czy prześmiewczy.
XI.
Zbadaj ukształtowanie
stylistyczne wiersza.
Poeci celowo nadają swoim utworom
taki, a nie inny kształt, dlatego musisz dysponować wiedzą z zakresu poetyki.
Analizując obrazy w wierszu, powinieneś jednocześnie eksponować najciekawsze
zabiegi poetyckie.
Analiza środków stylistycznych
powinna uwzględniać następujące warstwy języka:
- fonetyczną (np.
aliteracja, onomatopeja, instrumentacja głoskowa),
- słowotwórczą (np.
neologizm, zdrobnienie, zgrubienie),
- semantyczną (np. epitet,
porównanie, metafora, oksymoron, peryfraza, hiperbola, animizacja,
personifikacja, symbol, alegoria),
- składniową (np.
inwersja, elipsa, powtórzenie, anafora, epifora, paralelizm składniowy,
wyliczenie, apostrofa, pytanie retoryczne, wykrzyknienie, antyteza,
przerzutnia),
- leksykalną (np.
dialektyzm, archaizm, kolokwializm, wulgaryzm).
Pamiętaj, że każdy środek
stylistyczny pełni w wierszu określoną funkcję.
Analizując środki stylistyczne, nie możesz zapomnieć o częściach mowy.
Ich wyeksponowanie w wierszu pełni określoną funkcję.
Na przykład:
- nagromadzone czasowniki dynamizują obraz poetycki,
- nagromadzone rzeczowniki i określające je przymiotniki
tworzą obraz statyczny,
- użycie zaimków „coś”, „ktoś”, „gdzieś”, „jakiś” może potęgować
wrażenie nieokreśloności,
- użycie czasowników w formie bezosobowej (np. „zrobiło się”,
„upadło”) może podkreślać stan bezosobowości lub świadczyć o dystansie podmiotu
lirycznego do tego, o czym opowiada.
Zwróć również uwagę na to, przy pomocy jakich wrażeń zmysłowych poeta
tworzy obrazy (np. wzrokowych, słuchowych). A może autor stosuje synestezję?
Analizując warstwę językową wiersza, zastanów się, jakim stylem operuje
poeta:
- wysokim (podniosłym) – zarezerwowany dla tematów
szczególnie doniosłych; charakteryzuje się rozmaitością środków stylistycznych,
ozdobnością, wyszukaną frazeologią,
- niskim (prostym) – przeznaczony do przedstawiania tematów
powszednich; charakteryzuje się prostotą, brakiem tropów stylistycznych,
wyrażeniami niewyszukanymi.
Ukształtowanie wypowiedzi poetyckiej determinuje również:
- styl epoki – np. barokowy, romantyczny, młodopolski,
- styl prądu literackiego – np. klasycystyczny, rokokowy,
sentymentalny,
- styl artystyczny – np. realistyczny, naturalistyczny,
impresjonistyczny, ekspresjonistyczny,
- styl grupy poetyckiej – np. futurystów, skamandrytów, awangardy,
- styl autora – indywidualny dla danego twórcy, który niejako
identyfikuje poetę, np. styl T. Różewicza charakteryzujący się oszczędną
stylistyką, redukcją metafory, konfrontowaniem słów i ich znaczeń,
- styl gatunku literackiego – np. sielanki, ody, pieśni, sonetu,
fraszki.
XII.
Zbadaj warstwę wersyfikacyjną wiersza.
Każdemu spostrzeżeniu powinno
towarzyszyć określenie funkcji zastosowanych zabiegów w zakresie:
- budowy wiersza (czy
wiersz jest stychiczny, czyli ciągły, czy stroficzny),
- systemu wersyfikacyjnego (czy
masz do czynienia z wierszem zdaniowym, sylabicznym, sylabotonicznym,
tonicznym, wolnym),
- stóp akcentowych (np.
jamby, trocheje, amfibrachy),
- rymów (czy rymy są
dokładne, czy nie, żeńskie czy męskie, parzyste, krzyżowe czy okalające).
XIII.
Przywołaj konteksty interpretacyjne.
Interpretację wiersza wzbogacą
konteksty:
- biograficzny,
- filozoficzny/religijny,
- historyczny,
- społeczno-polityczny,
- obyczajowo-psychologiczny,
kulturowy/historycznoliteracki,
- osobisty (związany z własnymi
doświadczeniami).
Każde odwołanie się do kontekstów
musi być funkcjonalne, celowe, istotne dla analizy i interpretacji
wiersza.
XIV.
Dokonaj podsumowania i oceny wiersza.
W zakończeniu eseju powinieneś:
- wyjaśnić, na czym polega
wartość utworu,
- ocenić kunszt artystyczny poety,
- potwierdzić bądź obalić
hipotezę interpretacyjną wysuniętą na początku pracy,
- ewentualnie przywołać emocje,
jakie budzi wiersz.
Wartość wiersza może polegać np.
na:
- oryginalności,
- zdolności wywoływania wzruszeń,
doznań,
- przekazywaniu ważnego
przesłania,
- skłanianiu do głębokich
refleksji.
XV.
Wystrzegaj się:
- streszczania kolejnych obrazów
poetyckich,
- wyliczania środków
stylistycznych, braku określania ich funkcji,
- oddzielania analizy od
interpretacji,
- sprowadzenia pracy do
przytaczania kolejnych cytatów i ich powierzchownego komentowania,
- przywoływania kontekstów
kulturowych niemających związku z omawianym wierszem,
- niewłaściwego używania pojęć:
autor – narrator – podmiot liryczny – bohater liryczny.
