146. Wprowadzenie do epoki średniowiecza

Wprowadzenie do epoki średniowiecza

 

1.     Czas trwania epoki

Średniowiecze było epoką długotrwałą, bo aż tysiącletnią. Powszechnie przyjętą datą początku średniowiecza jest rok 476 (upadek Cesarstwa Rzymskiego), a końca rok 1453 (zdobycie Konstantynopola przez Turków).

Średniowiecze polskie rozciąga się między II poł. X w. a przełomem XV i XVI stulecia.

Aby uporządkować zachodzące na przestrzeni dziesięciu wieków zmiany cywilizacyjne, wyróżnia się trzy etapy średniowiecza:

·        wczesne średniowiecze – V-X w.

·        dojrzałe średniowiecze – XI-XIII w.

·        schyłek średniowiecza – XIV-XV w.

W 1054 r. doszło do podziału Europy na dwa kręgi kulturowe o rodowodzie chrześcijańskim: wywodzący się z tradycji łacińskiej krąg zachodni oraz wyrastający z tradycji greckiej krąg wschodni. Rozbicie to, zwane schizmą, stało się przyczyną trwającego do dziś podziału w Kościele chrześcijańskim na wyznanie katolickie i prawosławne.

2.     Nazwa epoki

Termin „średniowiecze” pojawił się po raz pierwszy w języku łacińskim w 1469 r. jako media temptestas (półczas), media tempora (czas średni). Jest polskim odpowiednikiem nazwy „medium aevum” (stąd badacz średniowiecza to „mediewista”). Nazwę tę wymyślili pisarze XVI stulecia, którzy uznali, że po upadku cywilizacji starożytnej nastąpił mroczny okres głębokiego kryzysu, z którego Europa podniosła się dopiero w ich epoce. Wieki te nie zasługiwały nawet na własną nazwę – były po prostu okresem pośrednim.

3.     Początki państwa polskiego

Świat wczesnośredniowieczny dzielił się na dwie części. Linia podziału, wyznaczona przed wiekami przez granice Imperium Rzymskiego, biegła od Wysp Brytyjskich wzdłuż Renu i Dunaju. Według ówczesnych pojęć, cywilizacja znajdowała się na zachodzie i południu Europy. Na północy i wschodzie rozciągał się obszar zwany po łacinie „barbaricum”. W latach 965-966 kupiec żydowski, Ibrahim ibn Jakub z Tortosy w Hiszpanii, zapuścił się w kraje słowiańskie. Starał się zrozumieć obcą mu kulturę i nieznane obyczaje. Słowianie wydali mu się ludem nieco dzikim i egzotycznym. Pośród jego notatek można znaleźć zapisy odnoszące się do plemion zamieszkujących ziemie dzisiejszej Polski.

„A co się tyczy kraju Mesko”, to jest on najrozleglejszy z ich krajów. Obfituje on w żywność, mięso, miód i rolę orną. Ma on trzy tysiące pancernych podzielonych na oddziały, a setka ich znaczy tyle, co dziesięć secin innych wojowników. Daje on tym mężom odzież, konie, broń i wszystko, czego tylko potrzebują.

Na ogół biorąc, to Słowianie są skorzy do zaczepki i gwałtowni i gdyby nie ich niezgoda, wywołana mnogością rozwidleń ich gałęzi i podziałów na szczepy, żaden lud nie zdołałby im sprostać w sile. Zamieszkują oni krainy najbogatsze w obszary zdatne do zamieszkania i najzasobniejsze w środki żywności. Oddają się z szczególną gorliwością rolnictwu i poszukiwaniu środków do życia, w czym przewyższają wszystkie ludy północy. Handel ich dociera lądem i morzem do Rusów i do Konstantynopola.

Słowianie mają różne gatunki instrumentów strunowych i dętych. Mają instrument dęty, którego długość wynosi więcej niż dwa łokcie i instrument strunowy, na których jest osiem strun; jego spód jest spłaszczony, a nie wypukły. Ich wina i upajające napoje – to miód.”

W tym samym czasie, co relacja Ibrahima ibn Jakuba, zostało zapisane w „Roczniku Jordana i Gaudentego” zdanie, które można uznać za jedno z rozpoczynających opowieść o polskich dziejach: „Dobrawa przybywa do Mieszka”. Upamiętnia ono początek wydarzeń, od których rozpoczyna się historia Polski.

4.     Światopogląd średniowieczny

Pojęciem kluczowym, charakteryzującym filozofię średniowiecza, jest teocentryzm. Jest to światopogląd opierający się na przekonaniu, że ostatecznym celem ludzkiego działania, sensem wszystkiego, przyczyną i skutkiem jest Bóg. Zajmuje On nie tylko najważniejsze i decydujące miejsce we wszechświecie, ale musi też zajmować takie miejsce w życiu każdej ludzkiej jednostki. Nazwa „teocentryzm” wywodzi się z języka greckiego („theos” – Bóg, „centrum” – środek).

5.     Cechy kultury średniowiecza

·        uniwersalizm – czyli jedność, wynikająca ze wspólnoty religijnej i powszechności łaciny

·        dwujęzyczność – językiem uniwersalnym była łacina jako język Kościoła, ludzi wykształconych i urzędowy, a istniejące języki narodowe traktowano początkowo jako język pospólstwa

·        rozwój szkolnictwa – powstawanie szkół katedralnych, klasztornych i parafialnych, zakładanie uniwersytetów

·        znaczący wkład zakonów w rozwój nauki i kultury – szczególnie zakony cystersów, benedyktynów, franciszkanów i dominikanów stały się ośrodkami kulturotwórczymi

·        rękopiśmiennictwo

·        anonimowość – średniowieczny artysta pozostawał ukryty za swoimi dziełami, ponieważ nie tworzył dla ziemskiej sławy, lecz na chwałę Bożą

·        dualizm – czyli postrzeganie świata w kategorii par przeciwstawnych wartości, np. piekło i niebo, potępieni i zbawieni, kara i nagroda, dusza i ciało, dobro i zło, cnota i grzech

6.     Osiągnięcia intelektualne średniowiecza

Osiągnięcia naukowe tych czasów nie wydają się nam szczególnie imponujące, ale to właśnie średniowiecze stworzyło pierwszy ogólnoeuropejski system edukacji. Parafie, katedry, a zwłaszcza klasztory utrzymywały szkoły, w których każdy uzdolniony chłopiec mógł liczyć na naukę. Zdobywał umiejętność czytania i pisania po łacinie oraz podstawy siedmiu nauk, zwanych sztukami wyzwolonymi: gramatyki, retoryki, dialektyki[1], arytmetyki, geometrii (rozumianej jako opis ziemi), astronomii (uczącej kalendarza i obliczania dat świąt ruchomych) i muzyki.

Najtrwalszym osiągnięciem średniowiecznego modelu nauczania były uniwersytety. Na przełomie XI i XII w. najdoskonalsze szkoły klasztorne rozpoczęły nauczanie nowych dyscyplin i przekształciły się z czasem w pierwsze wyższe uczelnie. Kształciły one bakałarzy (czyli nauczycieli), prawników, lekarzy i teologów. Do najstarszych należą szkoły: w Paryżu (z XII w.), Oxfordzie (z przełomu XII i XIII w.), Cambridge (z 1209 r.), Padwie (z 1222 r.), Pradze (z 1348 r.), Krakowie (z 1364 r.). do XIV wieku w Europie powstało w sumie 25 uniwersytetów.

Średniowieczne ślady pochodzenia uniwersytetów przetrwały powszechnie do dziś jako zewnętrzne rekwizyty uniwersyteckiej tradycji:

·        togi

·        birety

·        gronostaje, łacińskie teksty oficjalnych aktów

·        hymn „Gaudeamus igitur” („Cieszmy się więc”)

·        rektor (łac. „rector” – zarządzający, władca).

Nazwa „uniwersytet” wywodzi się od łacińskiego słowa „universitas” – ogół, które w średniowieczu odnosiło się przede wszystkim do ogółu rzemieślników. Ówczesny uniwersytet był „cechem mistrzów i uczniów”.

Akademię Krakowską założono w 1364 r. dzięki fundacji Kazimierza Wielkiego, a w 1400 r. została odnowiona przez Władysława Jagiełłę dzięki staraniom jego żony Jadwigi, która przeznaczyła na ten cel swoje klejnoty. W niektórych uniwersytetach nie było w ogóle wakacji, rekompensował to jednak nadmiar wolnych od nauki dni świątecznych, wypełniających 1/3 roku. Studiowanie kończyło się uzyskaniem stopnia naukowego: bakałarza po dwóch latach studiów, magistra po wstępnym kursie nauk wyzwolonych, doktora po ukończeniu prawa, medycyny lub teologii, której studiowanie trwało 16 lat. Wychowankiem Akademii Krakowskiej był genialny astronom, matematyk, prawnik, ekonomista, lekarz, astrolog i duchowny – Mikołaj Kopernik.

---

[1] Dialektyka – sztuka prowadzenia dyskusji i dochodzenia do prawdy przez ukazywanie sprzeczności w sposobie mówienia rozmówcy lub przez obalanie zaprzeczeń dowodzonych; metoda dysputy filozoficznej.