132. Wprowadzenie do starożytności

Wprowadzenie do starożytności

Zaznajamianie się z historią literatury należy rozpocząć od czasów najdawniejszych, tj. od starożytności. Jej początek ma miejsce wtedy, gdy mamy już do czynienia ze świadomie tworzoną kulturą i cywilizacją, czyli z okresem neolitu – młodszej epoki kamienia i przejściem do epoki brązu. W Europie Południowej zaczyna się on między V a IV tysiącleciem p.n.e., a kończy się około 1700 r. p.n.e. Tak odległe czasy nie są jednak przedmiotem badań literaturoznawców, ponieważ nie zachowały się żadne przekazy pisemne.

Jeden z filarów kultury europejskiej stanowi kultura śródziemnomorska. Nasz sposób postrzegania świata i system wartości zostały ukształtowane w dużej mierze na starożytnych wzorcach. Historia literatury rozpoczyna się dopiero od okresu ostatniego tysiąclecia przed Chrystusem i w pełni już wykształconej kultury greckiej. Nie jest ona najstarszą cywilizacją, wyprzedzają ją Egipt i Mezopotamia, jednak ich zdobycze przeminęły bez znaczącego śladu, zaś dorobek Greków jest wciąż żywy w całym życiu umysłowym ludzkości. Także dzieje Narodu Wybranego i czas powstania pierwszych ksiąg Biblii sięgają swoimi początkami okresu poprzedzającego powstanie najstarszych dzieł greckich, ale wpływ judaizmu na Europę rozpoczął się dopiero wtedy, gdy dołączyła do niego myśl chrześcijańska, a więc od I w. n. e.

Sztukę grecką poprzedzała kultura egejska, która rozwijała się w basenie Morza Egejskiego od ok. 2600 r. p.n.e. do 1100 r. p. n.e.

W sztuce greckiej wyróżniamy fazy:

- okres archaiczny (IX – połowa VI w. p. n. e.) – ceramika, figurki z terakoty, kości słoniowej i brązu, niewielkie świątynie; panują dwa kierunki w architekturze i sztuce: dorycki (surowy i prosty) oraz joński (bardziej dekoracyjny i miękki w modelunku),

- okres klasyczny – (V – IV w. p. n. e.) – w rzeźbie przeważają formy dynamiczne, rozwija się malarstwo ścienne i wazowe czerwonofigurowe; w architekturze pojawia się głowica koryncka, powstają nowe typy budowli świeckich (np. teatr, gimnazjon – zespół budynków przeznaczonych do ćwiczeń gimnastycznych i zawodów sportowych, odeon – okrągła budowla przeznaczona na występy artystyczne muzyczne i śpiewacze),

- okres hellenistyczny (330 – 30 r. p. n. e.) – kultura grecka miesza się z kulturą wschodnich prowincji podbitego przez Aleksandra Wielkiego imperium perskiego; sztukę charakteryzuje orientalizm i bogactwo form, rozwija się urbanistyka, powstają nowe miasta otoczone murami, a w nich monumentalne budowle świeckie (biblioteki, teatry, gimnazjony, luksusowe domy); dominuje ozdobny styl koryncki oraz tzw. akademicki klasycyzm (neoattycyzm); rozwija się rzemiosło artystyczne i sztuka użytkowa.

Sztuka rzymska była to początkowo sztuka samego miasta Rzymu, a z czasem całej Italii. Pełnię osiągnęła za czasów cesarstwa. Rozwinęła się wówczas architektura sakralna i świecka: domy mieszkalne, pałace, wille patrycjuszy, budowle użyteczności publicznej (teatry, cyrki, amfiteatry, biblioteki, akwedukty), rzemiosło artystyczne – głównie ceramika, gliptyka (rzeźbienie w kamieniach szlachetnych i półszlachetnych), złotnictwo (naczynia stołowe). Od czasów Tyberiusza materiałem budulcowym stała się cegła. Charakterystyczne formy architektury rzymskiej to: fora, łuki triumfalne, kolumny honoryfikacyjne. W dekoracji budynków ważną rolę odgrywały mozaiki podłogowe o tematyce mitologicznej. W rzeźbie największym dokonaniem Rzymian były posągi konne i rzeźby portretowe.

Antyk rzymski:

- III – I w. p. n. e. – okres archaiczny,

- I w. p. n. e. – okres republiki (cyceroński),

- 30 r. p. n. e. – I w. n. e. – okres augustowski,

- II w. n. e. – V w. n. e. (476 r.) – okres cesarski.

Starożytność kończy się ostatecznie w 476 r. n. e., kiedy upada zachodnie Cesarstwo Rzymskie.

Literaturę grecką można podzielić na okresy według dominującego w danym czasie gatunku:

- VIII w. p. n. e. – wiek epiki,

- VII – VI w. p. n. e. – epoka liryki,

- V w. p. n. e. – wiek dramatu,

- IV w. p. n. e. – wiek filozofów,

- III w. p. n. e. – wiek epigramatu.

Literatura rzymska pojawiła się znacznie później. Rzymianie przejęli od Greków m. in. większość ich mitów, także poezja liryczna i epika Rzymian wywodzą się z form i wątków literatury greckiej. Literatura rzymska wniosła własny, oryginalny wkład w rozwój kultury europejskiej dzięki twórczości Horacego, Owidiusza, Wergiliusza oraz filozofów: Seneki i Marka Aureliusza. U progu I tysiąclecia n. e. kultura chrześcijańska rozwinęła się na dawnych przestrzeniach Hellady i Rzymu, wchłonęła też dorobek starożytnego Bliskiego Wschodu – święte księgi Hebrajczyków.

Wiek	Literatura i kultura			Historia
XIX – VII (2000 – ok. 800) p. n. e.	Sumerowie: (pismo klinowe) hymny, bajki Babilończycy: „Gilgamesz” Asyryjczycy: „Enuma Elisz” Hebrajczycy: (pismo prasemickie) Dekalog			założenie Asyrii założenie Babilonu ok. 1300 r. p. n. e. – Mojżesz ok. 1200 r. p. n. e. – upadek Troi ok. 1000 r. p. n. e. – królestwo Dawida i Salomona
IX –VIII (ok. 850 – 700) p. n. e.	Izajasz	Grecja	Rzym	776 r. p. n. e. – I olimpiada 753 r. p. n. e. – założenie Rzymu
		epika: Homer, rapsodowie, hymny homeryckie
VII – VI (700 – 500) p. n. e.	Jeremiasz Ezechiel Daniel	liryka: Symonides, Tyrtajos, Safona, Anakreont teatr: Tespis filozofia: Heraklit, Tales, Pitagoras		640 r. p. n. e. – Solon 612 r. p. n. e. – upadek Niniwy 586 r. p. n. e. – upadek Królestwa Judy, Pizystrat w Atenach, Cyrus w Persji 510 r. p. n. e. – Rzeczpospolita Rzymska
V (500 – 400) p. n. e.	Ostatni prorocy „Pięcioksiąg” „Księga Hioba”	dramat: Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Arystofanes filozofia: Sokrates rzeźba: Fidiasz		demokracja ateńska 492 r. p. n. e. – 449 r. p. n. e. – wojny perskie 431 r. p. n. e. – 404 r. p. n. e. – wojna peloponeska
IV (400 – 300) p. n. e.	„Księga Psalmów”	filozofia: Platon, Arystoteles rzeźba: Praksyteles		Macedonia: 359 r. p. n. e. – 336 – Filip II 356 r. p. n. e. – 323 r. p. n. e. – Aleksander Wielki
III – II (300 – 100) p. n. e.	„Księgi Machabejskie” przekład grecki ksiąg hebrajskich	epigramat: Kallimach, Teokryt, uczeni aleksandryjscy	początek poezji: Liwiusz Andronikus	218 r. p. n. e. – 201 r. p. n. e. – II wojna punicka 148 r. p. n. e. – Macedonia prowincją rzymską 133 – 121 – Grakchowie
I (100 – 1) p. n. e.		Meleager – antologia dramatu	epopeja: Wegiliusz – „Eneida” liryka: Horacy retoryka: Cycero, Juliusz Cezar	41 r. p. n. e. – wojna domowa, zabójstwo Cezara 31 r. p. n. e. – bitwa pod Akcjum od 27 r. p. n. e. – Oktawian August od 37 r. p. n. e. – Herod Wielki królem Judei
I (1 – 100) n. e.	Ewangelie	filozofia: Plutarch „Listy” św. Pawła „Apokalipsa” św. Jana	liryka: Owidiusz, Marcjalis filozofia: Seneka, Tacyt	Jezus Chrystus 14 – 36 – Tyberiusz 54 – 68 – Neron 70 – zburzenie Jerozolimy
II (100 – 200) n. e.			filozofia: Marek Aureliusz	121 r. n. e. – 180 r. n. e. – Marek Aureliusz 177 r. n. e. – edykt przeciw chrześcijanom
III – V (200 – 475) n. e.		filozofia: Plotyn, neoplatonicy	św. Hieronim – „Wulgata” filozofia: św. Augustyn	306 r. n. e. – 337 r. n. e. – Konstantyn Wielki 395 r. n. e. – Teodozjusz Wielki dzieli imperium rzymskie na wschodnie i zachodnie 451 r. n. e. – klęska Attyli 476 r. n. e. – koniec państwa zachodniorzymskiego