121. Tajemnica cierpienia niezawinionego w „Księdze Hioba”

Biblia próbuje odpowiedzieć na podstawowe pytania człowieka: jaki jest sens naszego istnienia, dlaczego człowiek musi cierpieć, czym jest miłość? Mądrość biblijna nie polega na wiedzy czy też na znajomości praw rządzących naturą. Prawdziwą mądrością jest zaufanie Bogu i postępowanie zgodnie z Jego wolą. Należąca do Starego Testamentu „Księga Hioba” porusza kwestie szczególnie bliskie każdemu człowiekowi, ponieważ pokazuje bohatera cierpiącego, czyli doświadczającego takich przeżyć, jakie są wpisane w ludzką egzystencję. Tematem tej opowieści jest problem cierpienia niezawinionego, bowiem skazany jest na nie człowiek dobry, prawy, bogobojny i szlachetny.

Księga składa się z trzech części: pisanego prozą prologu, poetyckiego dialogu ujętego w sześć części oraz epilogu, napisanego – podobnie jak część wstępna – prozą. Tekst powstał prawdopodobnie między V a III w. p.n.e.

Postać Hioba symbolizuje doświadczenie cierpienia, które jest wpisane w ludzkie życie. Tragizm losu bohatera wynika z jego przekonania o nieomylności i sprawiedliwości wyroków boskich, a jednocześnie – o własnej niewinności. Hiob nie wie i nie rozumie, dlaczego cierpi. Tak jak każdy człowiek, który odczuwa ból, zadaje pytanie o przyczynę swego cierpienia. Uniwersalna postać Hioba pozwala nazwa ją archetypem.

Archetyp to prototyp, stały i niezmienny wzorzec zachowań i postaw ludzkich, utrwalony w świadomości zbiorowej każdej społeczności (np. miłość matki do dziecka). Po raz pierwszy wzorce archetypiczne zostały zapisane i utrwalone w mitach.

„Księga Hioba” należy do pism mądrościowych, które wypełniają siedem ksiąg biblijnych. Doświadczony cierpieniem bohater – Hiob, jest prawdopodobnie postacią historyczną. Wspomina o nim prorok Ezechiel jako o „mężu sprawiedliwym”. W kulturze europejskiej Hiob istnieje przede wszystkim jako znak cierpienia i godności człowieka. Jego dramat jest osobisty. Walczy on sam o swoją godność, odpierając racje przyjaciół, którzy nakazują mu uznać własną winę i przyjąć cierpienie jako karę za grzech (zgodnie z pojęciem sprawiedliwości starożytnego Wschodu). Hiob szuka wyjaśnienia tajemnicy cierpienia niezawinionego, a opowieść o jego dramatycznych zmaganiach jest najbardziej uniwersalną księgą Biblii. Gatunkowo jest niejednorodna, rozpoczyna się i kończy narracją zawierającą wątki fabularne, całość jednak wypełniają monologi i dialogi – dyskusje Hioba z przyjaciółmi (Elifazem, Bildadem, Soforem, Elihu), wielkie „mowy sądowe” bohaterów oraz „lamentacje” Hioba. „Księga Hioba” ma charakter poetycki, a strukturą całości przypomina dzisiejszy rodzaj literacki dramatu.

„Księga Hioba” jest swoistym traktatem filozoficzno-poetyckim, poświęconym problemowi niezawinionego cierpienia. Hiob był sprawiedliwym człowiekiem, Bóg zesłał jednak na niego wszystkie możliwe nieszczęścia. Trzej przyjaciele cierpiącego męża są przekonani, że Hiob został ukarany za swoje grzechy. Nie rozumieją, że cierpienie może być niezawinione, Bóg bowiem jest sprawiedliwy, a sprawiedliwość z ludzkiego punktu widzenia to kara dla złych i nagroda dla dobrych. Tak samo myślał zresztą do tej pory Hiob. Jego bolesne doświadczenie prowadzi jednak do nowej wizji Stwórcy, istoty, której decyzje są dla ludzi nieodgadnione. Działań Boga nie możemy pojąć rozumem, trzeba zaś wierzyć w ich celowość i dobro. Cierpienie Hioba jest próbą wiary, z której bogobojny mąż – mimo przejmujących skarg – wychodzi zwycięsko. Pozostaje jednak nierozstrzygnięte i wciąż aktualne pytanie o sens dobra i zła oraz o naturę Boga.

Motywy biblijne mają charakter uniwersalny, stąd też częste do nich nawiązania w późniejszych tekstach literackich i innych tekstach kultury. Do „Księgi Hioba” sięga m.in. Anna Kamieńska, poetka przywołująca w liryce osobistej obrazy ludzkiego cierpienia, samotności i śmierci, w tomie wierszy „Drugie szczęście Hioba”, np. „Modlitwa Hioba”, „Powrót Hioba”.

Modlitwa Hioba

Panie naucz mnie milczeć

naucz milczeć mój język

i moje wargi

Naucz milczeć moje serce

Naucz mnie nie odpowiadać

na źle postawione pytania

i fałszywe oskarżenia

Naucz mnie milczeć

nawet kiedy mówię

Naucz mnie milczeć

kiedy chcę krzyczeć

kiedy milczenie boli

Naucz mnie nie skarżyć się

nie mówić o zmienności życia

jak ciężkie ono

jak mało w nim wszelkiego sensu

Naucz mnie sensu milczenia

i milczenia sensu

Naucz mnie abym i w śmierci milczał

bo są tacy których śmierć

krzyczy zawczasu do samego nieba

Naucz mnie modlitwy

która jest tęsknotą

i o nic nie prosi

Naucz mnie milczeć

zwłaszcza wobec tych

których kocham

niech nigdy słowo

od nich mnie nie rozdzieli

Naucz mnie milczenia

chorego zwierzęcia

milczenia chmury deszczu trawy

milczenia wieczoru i nocy

milczenia dobroci

i wdzięczności

Panie naucz mnie milczenia snu

milczenia wszystkich moich umarłych

Naucz mnie Panie

Swojego

najgłębszego milczenia.

Powrót Hioba

Nie umarł Hiob

nie rzucił się pod pociąg

nie zdechł za drutami

nie wywiał go komin

rozpacz nie dobiła

Dźwignął się ze wszystkiego

z nędzy brudu

świerzbu samotności

Ileż bardziej prawdziwy byłby Hiob umarły

jeszcze po śmierci Bogu bólu pięściami grożący

Lecz Hiob ocalał

obmył Ciało z krwi potu wrzodów

i legł we własnym odzyskanym domu

Biegli już nowi przyjaciele

Nowa żona nową miłością chuchała mu w usta

nowe dzieci rosły z miękkimi włosami

by Hiob kładł na ich głowach ręce

ryczały Nowe woły owce osły

tłukły nowymi powrozami w stajniach

klękały na słomie

Lecz Hiob szczęśliwy nie miał siły być szczęśliwy

bał się że wtórym szczęściem zdradza szczęście

bał się że wtórym życiem zdradza życie

Nie lepiej by ci było Hiobie

gnić w utraconym raju z umarłymi

niż teraz czekać na ich nocne nawiedziny

we snach przychodzą zazdroszczą ci życia

Nie lepiej było szczęśliwy Hiobie

zostać ochłapem jak jesteś ochłapem

wrzody twych dłoni i twarzy obmyte

w głąb się przeżarły do serca wątroby

Umrzesz Hiobie

Nie lepiej ci było umierać

z innymi w jednym bólu i żałobie

niż teraz z szczęścia nowego odchodzić

Wśród nowych ludzi zbędny jak wyrzut sumienia

w ciemności chodzisz ciemnością owinięty

ból przecierpiałeś przecierp teraz szczęście

A Hiob szeptał uparcie Panie Panie