150. Rycerstwo średniowieczne

Rycerstwo średniowieczne

 

1.     Rycerstwo

Rycerstwo było warstwą społeczną złożoną z konnych wojowników, istniejącą w epoce średniowiecza, która wytworzyła swoisty styl życia, etykę i ceremoniał. Kształtowało się od VIII w. do IX w. w państwie frankijskim, gdzie wzrastało znaczenie konnicy w prowadzeniu wojny. Na miejscu pospolitego ruszenia wolnych mężczyzn walczących pieszo i w lekkim uzbrojeniu pojawiła się kategoria zawodowych wojowników walczących konno i ciężej zbrojnych. Ich wyposażenie i przygotowanie do rzemiosła wojskowego wymagało stałych, znacznych dochodów, które mogło zapewnić posiadanie ziemi. Jej uzyskanie dokonywało się przez wejście w stosunki zależności feudalnej. Ziemia (lenno) stanowiła wynagrodzenie za obowiązek służby pod rozkazami seniora. Jego wasalami stawali się rycerze. Na przełomie wieków XI i XII rycerstwo pojawiło się także w Anglii, Italii, państwach Półwyspu Iberyjskiego i w Niemczech; później – w XII w. – w krajach Europy Środkowej, między innymi w Polsce. Od X w. ustalały się obyczaje rycerskie (np. pasowanie na rycerza), atrybuty rycerza (np. pas, miecz, ostrogi) oraz wzorce idealnego rycerza tworzące etos rycerski. Pod wpływem Kościoła zakres zadań rycerza został poszerzony o ochronę słabszych i bezbronnych (duchownych, chłopów, pielgrzymów, kobiet i sierot), walki w obronie Kościoła i w obronie wiary (krucjaty). W wyniku próby połączenia stanów rycerskiego i duchownego doszło do tworzenia zakonów rycerskich. Równocześnie z kościelnym ideałem rycerza kształtował się wzorzec świecki, dworski, który obejmował: służbę wobec pana i wybranej damy, uczestnictwo w wyszukanych formach życia towarzyskiego (miłość dworska) i rozrywkach (turnieje). Główną część kasty rycerzy stanowili szlachetnie urodzeni.

Pod koniec średniowiecza, w wyniku przemian w technice wojskowej i wzmocnienia władzy monarszej, nastąpił spadek znaczenia rycerstwa, lennicy zaczęli zajmować się głównie gospodarowaniem na ziemi. Rozpoczął się proces przekształcenia się rycerstwa w stan szlachecki.

2.     Doga kariery rycerza

Droga do kariery rycerza rozpoczynała się od funkcji giermka na dworze innego rycerza lub władcy. Aby młody człowiek mógł dostać się na dwór i otrzymać szansę zostania rycerzem, musiał wywodzić się z arystokratycznego rodu. Musiał być silny, aby unieść zbroję i oręż, wrażliwy i czuły, otaczać opieką słabszych, kobiety i dzieci. Gdy wsławił się już nieco na polu bitwy, młodzian dostępował zaszczytu pasowania na rycerza. Zwyczaj pasowania powstał we wczesnym średniowieczu, a jego nazwa pochodzi od nadania mężczyźnie pasa, do którego przypinał miecz. Wymagało spełnienia wielkiej liczby warunków i niezwykle ważnej, skomplikowanej ceremonii, poprzedzonej wieloma rytuałami i czuwaniem w kościele, rozgłaszanej po wszystkich okolicznych miejscowościach. Najważniejszymi warunkami były osiągnięcie przez chłopca odpowiedniego wieku i odbycie przez niego należytego stażu w charakterze sługi rycerskiego – giermka. Święto pasowania często urządzano w Zielone Świątki, co miało przywoływać wspomnienie zesłania Ducha Świętego na apostołów, podkreślając mistyczny i religijny aspekt uroczystości. W przeddzień pasowania adept rycerstwa odbywał oczyszczającą kąpiel w łaźni, spędzając następnie noc w czystej pościeli. Rano wkładał białą, symbolizującą czystość odzież, na którą zakładał wierzchnie odzienie w kolorze krwi, którą miał przelewać i brunatne obuwie w kolorze ziemi, do której każdy musi wrócić. Potem następowało poświęcenie miecza i reszty uzbrojenia z towarzyszeniem licznych modlitw. Miecz ten wręczano rycerzowi, który chował go do pochwy i przypinał giermkowi do pasa. Giermek otrzymywał od władcy uderzenie mieczem w ramię, na znak oddania i męstwa. W tym momencie obecni na uroczystości wymieniali znak pokoju, a na koniec biskup uderzał lekko młodego rycerza w twarz lub w kark, nakazując mu w ten sposób odrzucenie pokus diabelskich, czujność i wierność Chrystusowi. W tym momencie młodzieniec mógł już wejść w szeregi innych rycerzy, a oni przypinali mu ostrogi. Rycerz szybko się bogacił, zyskując nowe majątki ziemskie, które były najczęściej łupami wojennymi. Najlepszym gwarantem zachowania rycerskiego było prawo okupu, dzięki któremu opłacało się darować życie pokonanym wrogom.

3.     Rycerz na polu walki

Rycerz musiał być silny, aby móc unieść na sobie ważącą około 70 kg zbroję. Podstawowym orężem był miecz, a obok niego włócznia, kopia i cały arsenał dodatkowej broni, od sztyletu po topór, łuk, kuszę. Uzbrojenie obronne stanowiła zbroja, najpierw przeszywanica (gruby, pikowany kaftan) i zbroja łuskowa, następnie kolczuga z elementami płytowymi, a wreszcie pełna zbroja płytowa, która okrywała całe ciało rycerza, a często także konia. Dlatego rycerzy w pełnym rynsztunku porównuje się do czołgów, gdyż w pełnej zbroi płytowej potrafili nawet w pojedynkę przesądzić o losach bitwy.

Rycerzowi towarzyszył jeden lub kilku giermków, z których najbardziej doświadczeni występowali jako przyboczni w bitwie, udzielając pomocy, osłaniając boki i podając najwłaściwszą w danym momencie broń. Pozostali mieli dostarczać świeżych tarcz, kopii i odprowadzać rannych. Ważnym elementem wyposażenia był koń.

4.     Etos rycerski

Na styl życia średniowiecznych rycerzy składały się wartości, obyczaje, wzorce, także normy postępowania, tworzące etos rycerski, który kształtował sylwetkę rycerza.

Turnieje

Do najważniejszych obyczajów rycerskich zalicza się turnieje, czyli zawody rycerskie. Walki na turniejach prowadzone były konno albo pieszo, pojedynczo lub grupowo. Zawsze odbywały się według ściśle określonych zasad. Zwycięzcy turniejów cieszyli się uznaniem i sławą. Uczestnikom turniejów patronowały damy dworskie. Od realnej bitwy turnieje różniły się tym, że starano się nie zabijać przeciwników. W XIII i XIV w. turnieje stopniowo przekształcały się w kosztowne i szczegółowo planowane widowisko. Rosła liczba kostiumów i scenografii, a na widowni zaczęły pojawiać się damy, o których względy potykali się wojownicy.

Dama serca

Obyczajem związanym z rycerstwem był też obowiązek adorowania wybranki serca. Rycerz mógł adorować jedynie damę pochodzącą z tej samej klasy społecznej, ewentualnie wyższej rangi. Składał jej ślubowanie, przez które nie stawał się jej narzeczonym, ale zobowiązywał się wielbić ją, chronić, bronić jej czci i dobrego imienia, usługiwać jej we wszystkim. Ślubowanie to mogło jednak być oznaką miłości. Powinność rycerza stanowiło wybawienie damy z ciężkiej sytuacji i nie miało znaczenia to, czy była ona mężatką, czy panną.

Każda niewiasta, której ślubował rycerz, powinna dać mu jakiś upominek. Była to zazwyczaj część garderoby niewieściej (np. rękawiczki, wstążka), którą obdarowany przypinał sobie do części uzbrojenia, najczęściej hełmu.

W średniowieczu istniał również zwyczaj ratowania skazańca przez niezamężną kobietę, która zarzucała mu na głowę nałęczkę, czyli chustę, którą panny młode wkładały na głowę podczas ślubu.

5.     Kodeks rycerski

Kodeks rycerski był zbiorem zasad etycznych i zawodowych, którymi kierowali się rycerze. Przestrzeganie go gwarantowało dobą opinię i godne życie. Opierał się na kilku fundamentach, pochodzących z niezależnych systemów etyczno-prawnych, wśród których wyróżnić można oddanie swojemu władcy, chrześcijańskie miłosierdzie (odnoszące się zwłaszcza do słabych, wdów i sierot) oraz zasady walki równego z równym.

Podstawę kodeksu honorowego rycerza średniowiecznego stanowiły przymioty i cnoty rycerskie.

Trzy rycerza przymioty święte:

·        czystość w miłości i prawdzie

·        cześć rycerska moc uczynku rodząca

·        sprawność oręża, ku obronie słabych i przestrodze niesprawiedliwych

Cnoty rycerskie:

·        żyć w prawdzie

·        mieć wiarę

·        żałować za grzechy

·        dawać dowody pokory

·        miłować sprawiedliwość

·        być szczerym i wielkodusznym

·        znosić prześladowania

Główne zasady kodeksu rycerskiego:

Ø o żywocie

·        człeka wszelkiego szanować

·        miłość w sercu nosić

·        prawdę sercem i usty wyznawać

·        dobra i prawości przed złem i niesprawiedliwością bronić

·        słowu danemu wiernym być

·        zapalczywości nie mieć, gniewu nierozważnym uczynkiem nie wykonywać

·        zważać na dumę rycerską, by pychą nie została splamiona

·        nigdy, jako żyw, pleców swoich wrogowi nie ukazywać

Ø o służbie

·        ducha swego i ciało doskonalić, w wierności powołaniu swemu pozostawić

·        ciało swe w sprawności trzymać, być zawsze do broni gotowym

·        majątek swój pomnażać i w należytym porządku trzymać, by godnie w pole wystąpić, gdy zajdzie potrzeba

·        w miłosierdziu swoim hojnym być, w złej przygodzie uczynkiem i majątkiem wspomagać

Ø o porządku

·        sprzeczek nie miłować

·        ze skłóconym pojednać się przed słońca zachodem

·        rozkazaniu starszego we wszystkim być posłusznym

·        oczu nie zamykać na grzechy występnych braci, lecz ku ich naprawie podążać

·        nie być winu ponad miarę oddanym, umysł w trzeźwości trzymać

·        do przyzwoitości się wdrażać, słów Złego w zwyczaju nie naśladować

·        oręża pochopnie nie dobywać, w stanie gotowości utrzymywać

Kodeks rycerski:

·        bądź zawsze przygotowany, zawsze w zbroi, którą wolno zdjąć tylko na spoczynek nocny

·        broń biednych i pomagaj im, bo sami nie mogą się bronić

·        staraj się nikogo nie dotknąć, nie obrazić

·        bądź gotów walczyć w obronie kraju

·        cokolwiek robisz, rób starannie i zdobądź dobre imię

·        nie łam nigdy przyrzeczeń

·        honoru kraju broń swoim życiem

·        raczej zgiń z honorem, niżbyś miał żyć we wstydzie

·        rycerskość wymaga ćwiczenia się w młodości do spełnienia najcięższych i najniższych zadań radośnie i powabnie oraz czynienia dobra bliźnim

Siedem cnót rycerza:

·        fidelitas (wierność)

·        pietas (pobożność)

·        virtus (męstwo)

·        prudentia (roztropność)

·        curiositas (dworność)

·        largitas (hojność)

·        honor (honor)

6.     Kary za zachowania niezgodne z kodeksem rycerskim

To, czy rycerz był ukarany, zależało od okoliczności popełnienia czynu, a nade wszystko od tego, jak znaczny i bogaty był to rycerz i czy popełniając ów haniebny czyn naraził się komuś znacznemu. Rzadko karano tylko za sprzeniewierzenie się honorowi.

Kara wynikała najczęściej z namacalnych następstw tego zachowania. Rycerz mógł przy stole uderzyć miską w głowę jakąś mniej znaczącą kobietę lub niemal zgwałcić ją publicznie, nie mógł jednak choćby jednym słowem znieważyć czci np. córki swojego seniora. To wszystko zależało od statusu rycerza, rangi czynu i ważności osób, w które on godził. Kodeks rycerski był bowiem niezwykle elastyczny.

·        za zdradę malowano czarny pas od lewego górnego rogu tarczy do prawego dolnego

·        za tchórzostwo malowano czarny kwadrat na środku tarczy

·        we Francji za wykroczenia zakazywano strzyżenia włosów, co równało rycerza pod względem wyglądu ze zwykłym zbójem

·        nakazywano podążanie w miastach za swoim koniem, a nie na nim

·        złamanie miecza równoznaczne było z pozbawieniem godności rycerskiej – dokonywał tego kat lub senior, łamiąc miecz na kolanie

·        zabicie lub zabranie rumaka bojowego było potężną sankcją ekonomiczną z powodu olbrzymiej wartości konia

·        za sprzeniewierzenie się honorowi groził dyshonor (można było z niehonorowego rycerza śmiać się albo splunąć mu w twarz)

·        upomnienie

·        wyczytanie z ambony

·        kary finansowe

·        kara wieży górnej, przeznaczonej dla rycerstwa, tj. więzienia (w odróżnieniu od wieży dolnej, ciemnego i ponurego lochu)

·        wyświęcenie (skazanie na banicję)

·        pozbawienie praw (odebranie ziem i tytułów)

·        ekskomunika (wyłączenie z Kościoła)

·        kara główna (śmierci)