42. Budowa słowotwórcza wyrazu. Tworzenie nowych wyrazów w języku polskim

BUDOWA SŁOWOTWÓRCZA WYRAZU. TWORZENIE NOWYCH WYRAZÓW

W JĘZYKU POLSKIM

Wyraz to głoska lub zespół głosek mający jakieś znaczenie.

Wyraz składa się z morfemów.

Wyrazy tworzą rodziny, a o ich pokrewieństwie świadczy podobieństwo postaci wyrazów i podobieństwo podstawowego znaczenia.

Wyrazy pochodne powstają poprzez dodanie do podstawy słowotwórczej formantu:

podstawa słowotwórcza + formant = wyraz pochodny

Podstawa słowotwórcza jest to ta część wyrazu, która jest wspólna dla wyrazu podstawowego i wyrazu pochodnego.

Najmniejszy element powtarzający się w całej rodzinie wyrazów to rdzeń.

Formant to element, za pomocą którego został utworzony wyraz pochodny i którym różni się od wyrazu podstawowego.

Wyróżniamy trzy rodzaje formantów:

- przedrostek (prefiks) – cząstka występująca przed podstawą słowotwórczą, np. na-uczyć,

- przyrostek (sufiks) – cząstka występująca po podstawie słowotwórczej, np. pis-arz,

- wrostek (interfiks) – cząstka łącząca podstawy słowotwórcze, np. dług-o-pis.

Nowe wyrazy w języku polskim mogą powstawać również w wyniku derywacji wstecznej, czyli przez odrzucenie części wyrazu podstawowego, np. czołgać się – czołg.

Nowe wyrazy powstają też w wyniku łączenia w całość dwóch lub więcej wyrazów:

- zestawienia – połączenia dwóch lub więcej wyrazów, które razem tworzą nazwę określonego przedmiotu, np. maszyna do szycia,

- zrosty – zespolenia dwóch lub więcej wyrazów, pisane łącznie i traktowane jak jeden wyraz pod względem akcentu, ale zachowujące samodzielność składniową, np. Białystok, Rzeczpospolita, Wielkanoc,

- złożenia – pełne zespolenia dwóch członów wyrazów najczęściej za pomocą formantów:

-o-, -i-, -y-, np. samochód, wiercipięta.

Bibliografia:

1. Malczewski Jan, Słownik szkolny. Nauka o języku, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990.

2. Śliwińska Anna, Język polski. Matura na 100%, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2005.