44. Światowy Dzień Książki i Praw Autorskich

Światowy Dzień Książki i Praw Autorskich ustanowiło w 1995 roku UNESCO na wniosek rządu Hiszpanii i Międzynarodowej Unii Wydawców. Celem Światowego Dnia Książki i Praw Autorskich jest promocja czytelnictwa, edytorstwa i ochrony własności intelektualnej. To święto obchodzimy co roku 23 kwietnia. Data jest nieprzypadkowa i symboliczna. W tym dniu w 1616 roku zmarli wielcy pisarze i historycy światowej sławy. Według kalendarza juliańskiego 23 kwietnia zmarł angielski dramaturg – William Shakespeare. Według kalendarza gregoriańskiego jest to też data śmierci peruwiańskiego historyka Inca Garcilaso de la Vega oraz hiszpańskiego pisarza Miguela de Cervantesa. 23 kwietnia przypada również rocznica śmierci lub urodzin innych wybitnych pisarzy. Należą do nich między innymi: Manuela Mejía Vallejo Maurice’a Druona, Vladimir Nabokov, Josep Pla i Halldór Laxness.

Obchody Światowego Dnia Książki i Praw Autorskich rozpoczęły się dopiero w 1995 roku, ale ich pomysł narodził się znacznie wcześniej. W 1926 roku, w Katalonii, wystąpił z nim wydawca z Walencji – Vicente Clavel Andres. Hiszpania jest więc prekursorem tego święta. Światowy Dzień Książki i Praw Autorskich obchodzi się tam już od lat trzydziestych XX wieku. W Katalonii, z której się wywodzi, jest powiązany ze świętem narodowym. 23 kwietnia przypada także święto patrona – świętego Jerzego. Zgodnie z wieloletnią tradycją w Katalonii panie dostają czerwone róże. Jest to symbol krwi smoka, którego pokonał święty Jerzy. Aby odwdzięczyć się mężczyznom za ten upominek, kobiety dają im książki. Tym samym nawiązują do Światowego Dnia Książki i Praw Autorskich.

Światowy Dzień Książki i Praw Autorskich staje się coraz popularniejszy. UNESCO postanowiło więc stworzyć tytuł Światowej Stolicy Książki, który co roku przechodzi w „nowe ręce”. Jest to dowód wdzięczności i uznania dla miasta, które promuje czytelnictwo. W 2018 r. są to Ateny.

Pierwsza międzynarodowa konwencja, której przedmiotem była ochrona praw autorskich dzieł literackich i artystycznych, pochodzi z 1886 roku. Dopiero jednak siedemdziesiąt lat później, w roku 1956, zaczęła obowiązywać Powszechna Konwencja do spraw Copyright ©. Dwadzieścia lat później przystąpiła do niej Polska. Znak Copyright ©, czyli zastrzeżenia praw autorskich, możemy zobaczyć na różnego rodzaju wydawnictwach: książkach, filmach, płytach itd.

Z okazji Światowego Dnia Książki i Praw Autorskich życzymy:

wydawcom – rozmysłu,

autorom – wytrwałości,

a jednym i drugim – czytelników!

43. Skrótowce

SKRÓTOWCE

W języku polskim bardzo wyraźnie uwidacznia się tendencja do skracania i uproszczania wypowiedzi. Jej przejawem jest obecność skrótowców. Wśród nich wyróżniamy:

- literowce, czyli skrótowce składające się z pierwszych liter pełnej nazwy i odczytywane jako połączenie tych liter, np. Polskie Koleje Państwowe – PKP,

- głoskowce, czyli skrótowce składające się z pierwszych liter wyrazów tworzących pełną nazwę, ale odczytywanych jako głoski, np. Zakład Ubezpieczeń Społecznych – ZUS,

- sylabowce, czyli skrótowce, w których poszczególnym wyrazom stanowiącym pełną nazwę odpowiadają kolejne sylaby, np. Państwowa Fabryka Wagonów – Pafawag,

- skrótowce mieszane, mające charakter częściowo literowy, a częściowo głoskowy lub sylabowy, np. Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego – Cepelia.

Bibliografia:

1. Malczewski Jan, Słownik szkolny. Nauka o języku, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990.

2. Śliwińska Anna, Język polski. Matura na 100%, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2005.

42. Budowa słowotwórcza wyrazu. Tworzenie nowych wyrazów w języku polskim

BUDOWA SŁOWOTWÓRCZA WYRAZU. TWORZENIE NOWYCH WYRAZÓW

W JĘZYKU POLSKIM

Wyraz to głoska lub zespół głosek mający jakieś znaczenie.

Wyraz składa się z morfemów.

Wyrazy tworzą rodziny, a o ich pokrewieństwie świadczy podobieństwo postaci wyrazów i podobieństwo podstawowego znaczenia.

Wyrazy pochodne powstają poprzez dodanie do podstawy słowotwórczej formantu:

podstawa słowotwórcza + formant = wyraz pochodny

Podstawa słowotwórcza jest to ta część wyrazu, która jest wspólna dla wyrazu podstawowego i wyrazu pochodnego.

Najmniejszy element powtarzający się w całej rodzinie wyrazów to rdzeń.

Formant to element, za pomocą którego został utworzony wyraz pochodny i którym różni się od wyrazu podstawowego.

Wyróżniamy trzy rodzaje formantów:

- przedrostek (prefiks) – cząstka występująca przed podstawą słowotwórczą, np. na-uczyć,

- przyrostek (sufiks) – cząstka występująca po podstawie słowotwórczej, np. pis-arz,

- wrostek (interfiks) – cząstka łącząca podstawy słowotwórcze, np. dług-o-pis.

Nowe wyrazy w języku polskim mogą powstawać również w wyniku derywacji wstecznej, czyli przez odrzucenie części wyrazu podstawowego, np. czołgać się – czołg.

Nowe wyrazy powstają też w wyniku łączenia w całość dwóch lub więcej wyrazów:

- zestawienia – połączenia dwóch lub więcej wyrazów, które razem tworzą nazwę określonego przedmiotu, np. maszyna do szycia,

- zrosty – zespolenia dwóch lub więcej wyrazów, pisane łącznie i traktowane jak jeden wyraz pod względem akcentu, ale zachowujące samodzielność składniową, np. Białystok, Rzeczpospolita, Wielkanoc,

- złożenia – pełne zespolenia dwóch członów wyrazów najczęściej za pomocą formantów:

-o-, -i-, -y-, np. samochód, wiercipięta.

Bibliografia:

1. Malczewski Jan, Słownik szkolny. Nauka o języku, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990.

2. Śliwińska Anna, Język polski. Matura na 100%, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2005.

41. Akcent w języku polskim

AKCENT W JĘZYKU POLSKIM

Wyrazy w języku polskim dzielimy na sylaby (inaczej zgłoski). Ośrodkiem każdej sylaby jest samogłoska.

Sylaby dzielimy na otwarte i zamknięte.

Sylaby otwarte to te, które kończą się na samogłoskę.

Sylaby zamknięte kończą się na spółgłoskę.

W wyrazach wielosylabowych (czyli składających się z więcej niż jednej sylaby) jedna zgłoska jest akcentowana, czyli wymawiana mocniej.

Akcent (od łac. accentus – przycisk) to zjawisko fonetyczne polegające na wyróżnieniu jednej sylaby spośród innych za pomocą natężenia głosu (w językach innych niż polski może to być również podniesienie wysokości tonu albo przedłużenie czasu trwania, tzw. iloczas).

Akcent w języku polskim jest stały i pada na przedostatnią sylabę. Jedynie niektóre wyrazy rodzime posiadają akcent na trzecią lub czwartą sylabę od końca.

Akcent na trzecią sylabę od końca:

- czasowniki w 1 i 2 osobie liczby mnogiej czasu przeszłego, np. przybyliśmy, zabraliście,

- czasowniki we wszystkich osobach liczby pojedynczej i w 3 osobie liczby mnogiej trybu przypuszczającego, np. przeczytałabym, pobiegłabyś, usnąłby, rozpoczynaliby,

- liczebniki od 400 do 900, np. czterysta, osiemset.

Akcent na czwartą sylabę od końca:

- czasowniki w 1 i 2 osobie liczby mnogiej trybu przypuszczającego, np. wykonalibyście, zaprojektowalibyśmy.

Bibliografia:

1. Malczewski Jan, Słownik szkolny. Nauka o języku, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990.

2. Śliwińska Anna, Język polski. Matura na 100%, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2005.

40. Zapożyczenia w języku polskim

ZAPOŻYCZENIA W JĘZYKU POLSKIM

Zapożyczenia – jest to wszelki element językowy przejęty z innego języka (może to być fonem, głoska, cząstka słowotwórcza, zwrot, wyrażenie, konstrukcja składniowa).

Zapożyczenia dzielą się na zapożyczenia właściwe, zapożyczenia semantyczne (kalki językowe) i zapożyczenia sztuczne.

a) zapożyczenia właściwe – to wyrazy zapożyczone z obcego języka w oryginalnej lub nieco przekształconej formie,

b) zapożyczenia sztuczne (kalki językowe) – to wyrazy, wyrażenia lub zwroty utworzone przez dokładne odwzorowanie obcego wyrazu lub zwrotu rodzimymi środkami językowymi, np. niem. Briefträger (listonosz), Brustträger (biustonosz), Hohspannung (wysokie napięcie),

c) zapożyczenia sztuczne – to wyrazy utworzone z cząstek słowotwórczych języka obcego zgodnie z regułami języka zapożyczającego.

BOHEMIZMY (czechizmy) – to zapożyczenia z języka czeskiego.

GEMANIZMY – to elementy językowe zapożyczone z języka niemieckiego.

ITALIANIZMY – to elementy językowe zapożyczone z języka włoskiego.

RUSYCYZMY – to elementy zapożyczone z języka rosyjskiego.

LATYNIZMY – to elementy językowe zapożyczone z łaciny.

JIDYSZYZMY – to elementy językowe zaczerpnięte z języka jidysz (np. belfer, machlojka, rejwach, bachor, mamona, mecyje, fajny, bajzel, blichtr, ciuchy, ferajna, pinda, szmal, ślamazara, harmider).

Przykłady zapożyczeń w języku polskim:

Doba staropolska:

- z łaciny – chrzest, chrześcijanin, msza, amen, kielich

- z języka czeskiego – anioł, pacierz, krzyż, ołtarz, klasztor, żak (zeslawizowane terminy łacińskie), gromnica, kazanie, błogosławić, Bogurodzica

- z języka niemieckiego – opat, szlachcic, szlachta, rycerz, berło, olej, pieprz, perły, bursztyn

Doba średniopolska:

- z języka czeskiego – bawełna, jedwab, tabor, zakonnik, wesoły, uprzejmy

- z łaciny – absolut, akademia, dekret, depozyt, natura, senat, traktat, aktor, akademik, architekt, profesor, ampułka, rektor, fosa, kałamarz, korona, tron

- z języka niemieckiego – grosz, gmach, kiermasz, plądrować, rynna, rynsztok, ślusarz, snycerz, warsztat

- z języka włoskiego – banda, fraszka, fontanna, kalafior, impreza, koral, marcepan, szpada, tulipan

- z języka francuskiego – awangarda, gorset, szarża

- z języka ruskiego – hałas, morda

- z języka węgierskiego – ciżmy, dobosz, giermek

Doba nowopolska:

- z języka francuskiego – apartament, awans, afisz, biuro, biżuteria, krem, parasol

- z języka angielskiego – stoper, baseball, derby, mecz, brydż, sztorm

Doba współczesna:

– zalew angielszczyzny we wszystkich dziedzinach życia: pub, show, fast food, man, laptop, design, selfie, hate, coach, team, look, level…

Bibliografia:

1.      Język polski. Vademecum maturalne, Operon, Gdynia 2009.

2.      Jan Malczewski, Słownik szkolny. Nauka o języku, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990.

39. Synonimy

SYNONIMY

Synonimy (z greckiego synónymos – współimienny) to wyrazy o podobnym znaczeniu, inaczej wyrazy bliskoznaczne. W życiu codziennym stale jesteśmy zmuszani do posługiwania się nimi, najczęściej po to, aby uniknąć błędów powtórzeniowych, np. droga – szlak, trasa, trakt; piękny – śliczny, wspaniały, zachwycający, uroczy, cudowny.

Rodzaje synonimów:

a) chronologiczne – wyrazy bliskoznaczne zróżnicowane czasowo, tzn. występujące w zestawieniu wyrazu przestarzałego z wyrazem z języka współczesnego, np. pryncypał i szef, buchalter i księgowy, ongiś i niegdyś,

b) emocjonalne – wyrazy bliskoznaczne zróżnicowane pod względem barwy uczuciowej, np. włóczęga, łazik, włóczykij, obieżyświat, turysta; chłop, gospodarz, wieśniak, kmiotek,

c) różnordzenne – wyrazy bliskoznaczne, które nie należą do jednej rodziny wyrazowej, np. awantura, kłótnia, zajście, burda; zawierucha, burza, nawałnica,

d) semantyczne – wyrazy bliskoznaczne odnoszące się do jakiegoś jednego przedmiotu, zjawiska, pojęcia, jakiejś jednej cechy lub czynności, ale ujmujące je z różnych stron, akcentujące różne wchodzące w ich skład odcienie znaczeniowe, np. zamieć, zadymka, zawieja, kurniawa; wielki, ogromny, olbrzymi,

e) stylowe – wyrazy bliskoznaczne występujące głównie w stylu artystycznym czy w stylu patetycznych przemówień, np. wieść – prowadzić, rubież – granica, mąż – małżonek,

f) środowiskowe – wyrazy bliskoznaczne zaczerpnięte z poszczególnych gwar środowiskowych, np. samochód i gablota, sprzedać i opylić, odejść i spływać, zmiatać,

g) terytorialne – wyrazy bliskoznaczne występujące w zestawieniu: prowincjonalizm (dialektyzm) i jego odpowiednik ogólnopolski, np. torebka (ogólnopolskie) i tytka (wielkopolskie), leń (ogólnopolskie) i legat (augustowskie),

h) wspólnordzenne – wyrazy bliskoznaczne spokrewnione ze sobą pod względem słowotwórczo-etymologicznym, np. od wiek – wiekowy, wieczny, wieczysty; od mąż – mężowski, mężny, męski.

Bibliografia:

1.      Język polski. Vademecum maturalne, Operon, Gdynia 2009.

2.      Jan Malczewski, Słownik szkolny. Nauka o języku, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990.

38. Neologizmy

NEOLOGIZMY

Neologizm – wyraz nowy, niedawno utworzony.

Definicja słownikowa opisuje neologizm jako wyraz, wyrażenie, formę gramatyczną, znaczenie lub konstrukcję składniową nowo utworzone w danym języku, stanowiące innowację językową.

Neologizmy tworzy się przede wszystkim z konieczności nazywania nowych przedmiotów i pojęć, powstających wraz z rozwojem kultury materialnej i duchowej społeczeństwa.

Rodzaje neologizmów:

a) słowotwórcze – utworzone od wyrazów już istniejących za pomocą odpowiednich formantów, np. zmywarka, programista,

b) znaczeniowe – powstają przez nadanie już istniejącym wyrazom nowych znaczeń, np. wieża (wysoka budowla – zestaw do odtwarzania muzyki),

c) frazeologiczne – powstają przez połączenie już istniejących wyrazów w związki, które mają nowe znaczenie, np. dziura ozonowa, ulga podatkowa,

d) zapożyczone – wyrazy zaczerpnięte z języków obcych, np. hit, komputer,

e) poetyckie – wyrazy wymyślone przez poetę lub pisarza, zazwyczaj stosowane jako środek artystyczny w danym utworze, np. śnigrobek, nierozeznawka, wkosmacona,

f) leksykalne – utworzone dla nazwania nowych przedmiotów i pojęć, np. dalekopis, odrzutowiec, zimowisko.

Bibliografia:

1.      Język polski. Vademecum maturalne, Operon, Gdynia 2009.

2.      Jan Malczewski, Słownik szkolny. Nauka o języku, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990.