96. Części mowy

Części mowy odmienne

Rzeczownik (kto? co?) – liczby, przypadki, występuje w rodzajach

Przymiotnik (jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje?) – przypadki, liczby, rodzaje, podlega stopniowaniu

Czasownik (co robi? co się z nim dzieje? w jakim stanie się znajduje?) – liczby, osoby, czasy, rodzaje, tryby, strony + formy nieosobowe (-no, -to, -ło; bezokoliczniki, imiesłowy, nieosobowa forma czasu teraźniejszego)

Zaimek (rzeczowny, przymiotny, liczebny – odmienne; przysłowny – nieodmienny); dzielą się na: osobowe (np. ja, ty), zwrotne (np. się, sobie, siebie), dzierżawcze (np. twój, mój), wskazujące (np. ten, tutaj), pytające (np. kto?, jaki?, który?), względne (kto, co, komu), nieokreślone (np. ktoś, coś, gdzie, jakiś), przeczące (np. nic, nigdy, żaden), upowszechniające (np. zawsze, wszyscy)

Liczebnik (przypadki, rodzaje); dzielą się na główne (np. jeden, osiemdziesiąt), porządkowe (np. ósmy, siedemnasta), zbiorowe (np. czworo, sześcioro), ułamkowe (np. jedna druga, siedem ósmych, trzy czwarte), nieokreślone (kilka, wiele), mnożne (np. podwójny, potrójny), wielorakie (np. trojaki, dwojaki).

Części mowy nieodmienne

Przysłówek (jak? gdzie? kiedy?), np. wysoko, blisko, wczoraj

Przyimek, np. przy, pod, przed, nad, za

Partykuła, np. tak, nie, czy, że, chociaż, by, niech, oby

Wykrzyknik, np. oj!, ojej!, aj!, ach!, och!, halo!, hej!

Spójnik, np. i, oraz, ale, lecz, lub, albo, także, tudzież

95. Składnia zdania złożonego podrzędnie

Zdania złożone podrzędnie:

Zdanie złożone podrzędnie składa się ze zdania nadrzędnego i zdania podrzędnego.

1. Podmiotowe (odpowiada na pytania: kto? co?)

Ten dostanie nagrodę, (kto?) kto przybiegnie pierwszy.

Martwi mnie, (co?) że się nie uczysz.

2. Orzecznikowe (odpowiada na pytania: kim jest? czym jest? jaki jest? jaki był? kim się stał? kim został?)

Mój mąż był dla mnie tym, (kim był?) kim był wilk dla Czerwonego Kapturka.

Pani dyrektor jest taka, (jaka jest?) że wszyscy ją lubią.

Deszcz był taki, (jaki był?) że przemokliśmy do nitki.

Internet jest dla młodych tym, (czym jest?) czym są książki dla starych.

Bałagan był taki, (jaki był?) że nie mogłam się dosprzątać.

3. Przydawkowe (odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? ile? z czego?)

Wysłałam na konkurs wiersz, (jaki?) który jest bardzo nowoczesny.

Właśnie otrzymałam wiadomość, (jaką?) że zmarł mój sąsiad.

4. Dopełnieniowe (odpowiada na pytania: kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? kim? czym? o kim? o czym?)

Ewa poinformowała mnie o tym, (o czym?) że złożyła do sądu apelację.

Lubię patrzeć, (na co?) jak rybki pływają w akwarium.

Sprzedaję towar tylko temu, (komu?) kto zawsze płaci w terminie.

5. Okolicznikowe (miejsca, czasu, przyczyny, stopnia, sposobu, celu, przyzwolenia, warunku)

Najlepiej pojedź tam, (gdzie?) gdzie będziesz się dobrze czuć.

Odwiedzę cię wtedy, (kiedy?) gdy Jan wyjedzie do rodziców.

Od rana jestem wściekła, (z jakiej przyczyny?) bo ktoś stłukł mój ulubiony kubek.

Wypiję z tobą kawę, (pod jakim warunkiem?)jeżeli potem odwieziesz mnie do domu.

Chociaż nie czułam się dobrze, (mimo czego?) wybrałam się na ten spacer.

94. Składnia zdania złożonego współrzędnie

Zdania złożone współrzędnie:

1. Łączne

i, a, oraz, ani, ni, tudzież, także, zarazem, jak również

oznaczenie: ………

2. Rozłączne

albo, lub, bądź, czy

oznaczenie: <………>

3. Przeciwstawne

ale, lecz, a, jednak, zaś

oznaczenie: >………<

4. Wynikowe

więc, zatem, toteż, dlatego

oznaczenie: >………>

93. Słowotwórstwo

Wyrazy proste

Są to wyrazy, które mają tylko jedną podstawę słowotwórczą.

Wyraz niepodzielny słowotwórczo (wyraz rdzenny)

Jest to wyraz, w którym nie można wyodrębnić w analizie słowotwórczej podstawy słowotwórczej i formantu (jest niepodzielny słowotwórczo). Jest to wyraz, którego nie możemy odnieść do wyrazów, od których pochodzi, np. mysz, pies, sen, czar, lek.

Wyraz rdzennydzieli się natemat (rdzeń) i końcówkę, np. dom -Ø, dam -a, pis -ać. (Rdzeń wyrazu jest to najmniejsza część wspólna dla całej rodziny wyrazów pokrewnych, a jednocześnie najważniejszy składnik znaczeniowy wyrazu, jest to jak gdyby „kręgosłup” wyrazów pokrewnych, należących do danej rodziny: dom, domek, domeczek, domowy, domownik, domator, domostwo, bezdomny, zadomowić.)

·         Jeśli rzeczownik zakończony jest na spółgłoskę, cały wyraz jest tematem (dom).

·         Jeżeli rzeczownik zakończony jest na samogłoskę, tematem jest ta część wyrazu, która zostaje po odrzuceniu samogłoski (dam -a).

·         Żeby ustalić temat czasownika, należy odrzucić końcówkę bezokolicznika -ć, -ść oraz poprzedzającą ją samogłoskę (pisać).

Wyraz podzielny słowotwórczo

Jest to wyraz, w którym można wyodrębnić dwie cząstki: podstawę słowotwórczą i formant oraz możemy go odnieść do innych wyrazów, np.

podstawa słowotwórcza →tygrys–ica← formant– „samica tygrysa”,

pływ-ak – „ten, kto pływa”.

Formanty to cząstki, zapomocą których tworzymy nowe wyrazy.

- przedrostki (prefiksy) – dodajemy je przed tematem wyrazu: prze + widzieć = przewidzieć;

- przyrostki (sufiksy) – dołączamy je po temacie wyrazu:mów + ca=mówca;

- wrostki (interfiksy) – dodajemy je, łącząc dwa słowa w jedno:zlew + o + zmywak=zlewozmywak;

- formant zerowy – nie dodajemy niczego, z wyrazu podstawowego pozostawiamy sam temat lub odcinamy jakąś jego część:dźwig<=dźwigać.

Wyrazy złożone

Są to wyrazy, które mają więcej niż jedną podstawę słowotwórczą.

Zestawienia

Są to dwa odrębne wyrazy, które tworzą jedną całość znaczeniową, np.: czarna jagoda, wieczne pióro, pan młody, Morze Czarne, Zielona Góra.

Zrosty

Są to dwa wyrazy zrośnięte ze sobą bez żadnych elementów łączących, np.: Wielkanoc (Wielka + noc), Rzeczpospolita (rzecz + pospolita).

Złożenia

To dwie podstawy słowotwórcze połączone wrostkiem -o-, -i-, -y-, np.: desk -o- rolka, łam -i- główka, włócz -y- kij.

92. Rozpoczynamy ferie zimowe

Pamiętajcie:
najbezpieczniejsze ferie
to ferie z książką!

91. „Trzej królowie jadą, złoto, mirrę kładą…”

„Trzej królowie

Monarchowie

Z wschodnich krajów niosą dary,

Gwiazda w przedzie

Królów wiedzie

Do ubogiej tej koszary.

Anioł leci,

Gwiazda świeci

Aż do żłóbka ubogiego.

Wół z osiołkiem

Stoją społkiem

Z pastuszkami wedle Niego.”

6 stycznia w Kościele katolickim i 19 stycznia w Kościele prawosławnym obchodzone jest święto Objawienia Pańskiego (Epifanii), które w polskiej tradycji nazywane jest świętem Trzech Króli. Jest to jedno z najstarszych świąt kościelnych. Obchodzi się je na pamiątkę pokłonu złożonego Dzieciątku Jezus przez trzech przybyszów ze Wschodu opisanego w Ewangelii św. Mateusza.

W Biblii nie ma żadnego potwierdzenia, że byli to królowie bądź książęta, ale dla dodania im dostojeństwa najpierw uznano ich za władców, później (w VIII wieku) nadano im imiona Kacpra, Melchiora i Baltazara, a w XII wieku przypisano im reprezentowanie trzech kontynentów: Afryki, Azji i Europy.

Wydarzenie opisane w Ewangelii symbolizuje nadejście największego Władcy i Zbawiciela świata, którego uznają wszystkie narody.

Z uroczystością Objawienia Pańskiego wiąże się zwyczaj poświęcenia kredy, kadzidła i wody. Poświęconym kadzidłem okadzano po powrocie z kościoła wszystkie kąty w domu, a poświęconą kredą wypisywano na drzwiach domu K+M+B oraz rok. Litery te interpretuje się tradycyjnie jako inicjały imion mędrców ze Wschodu, jednak prawdziwe znaczenie zapisu (który poprawnie powinien wyglądać tak: C+M+B) to skrót od pierwszych liter łacińskiej sentencji „Christus mansionem benedicat” oznaczającej „Niech Chrystus błogosławi ten dom”.

W dawnej Polsce święto Trzech Króli kończyło obchody Bożego Narodzenia i nazywano je „szczodrym dniem”. Poprzedzał go „szczodry wieczór”, w który rozdawano dzieciom, krewnym i służbie upominki i pierogi zwane „szczodrakami”. „Szczodry wieczór” kończył cykl „świętych wieczorów” ciągnących się od Bożego Narodzenia do Trzech Króli. W wieczory te nie wolno było pracować, należało śpiewać kolędy i udzielać się towarzysko.

W święto Trzech Króli królowie i magnaci obdarowywali dworzan kosztownymi podarunkami, a właściciele ziemscy – służbę. Biedujących i zawsze głodnych żaków (studentów) częstowano jedzeniem i dawano im drobne datki pieniężne.

Do domów przychodzili kolędnicy z turoniem, niedźwiedziem i w przebraniach Trzech Króli. Częstowano ich słodkim ciastem.

W przeddzień święta Trzech króli pieczono specjalne pieczywo obrzędowe – słodkie kołacze, bułki, plecionki (tzw. „kukiełki”) i figurki przedstawiające zwierzęta domowe (tzw. „byśki” lub „stworzunki”). Te ostatnie ustawiano w oknach, pod świętymi obrazami, wieszano pod sufitem, a resztę dodawano zwierzętom do paszy. Wypiekano także „nowe latka”, czyli krążki z postacią gospodyni, gospodarza albo pasterza w otoczeniu ptactwa domowego. Zawieszano je przy świętych obrazach i wierzono, że zapewnią zdrowie i pomyślność w nowym roku.

Współcześnie coraz bardziej popularne stają się Orszaki Trzech Króli.

90. Na szczęście, na zdrowie, na ten Nowy Rok!

„Na szczęście,

na zdrowie,

na ten Nowy Rok

niech się wam rodzi

pszenica i groch,

ziemniaki jak pniaki,

bób jak chodaki

i proso.

Żebyście nie chodzili

koło kuchni boso.”

31 grudnia o północy cały świat żegna stary rok i wita nowy toastami i fajerwerkami.

Tradycja sylwestrowej nocy została zapoczątkowana w czasach papieża Sylwestra II, w 999 roku. U schyłku tysiąclecia miał nastąpić – według przepowiedni semickiej królowej Saby – koniec świata. O północy okazało się, że koniec świata nie nastąpił i zapanowała ogromna radość – ludzie bawili się i świętowali, powtarzając to na przełomie kolejnych lat.

W Polsce tradycja hucznych zabaw sylwestrowych została rozpropagowana przez szlachtę. W przeddzień Nowego Roku urządzano wystawne przyjęcia, a o północy strzelano z bicza, żeby przegonić stary rok.

Sylwestrowe wróżby i przesądy:

*Jano świecące w noc sylwestrową gwiazdy wróżą pomyślny rok.

*W nowy rok należy wejść bez długów.

*W sylwestra nie wolno sprzątać, aby nie wymieść z domu szczęścia. Należy za to zapełnić lodówkę, aby zapewnić sobie w nowym roku dostatek.

*Wszelkie zmartwienia i problemy trzeba spisać na czerwonym papierze i spalić w noc sylwestrową. Spalić trzeba również wszelkie pamiątki po niespełnionej miłości lub nieudanym związku.

*Aby zapewnić sobie powodzenie u płci przeciwnej, w noc sylwestrową należy mieć na sobie nową bieliznę z metką.

*Samotne kobiety powinny wsypać do butów odrobinę maku, który zapewni im adoratorów.

*Pierwsze imię męskie, jakie usłyszy po północy kobieta niezamężna, będzie imieniem jej przyszłego męża.

*Duże i chaotyczne bąbelki w kieliszku szampana zapowiadają romanse; drobne bąbelki unoszące się „łańcuszkami” wróżą dobre zdrowie i pomyślne życie rodzinne, a krzyżujące się „łańcuszki” bąbelków oznaczają problemy zdrowotne i finansowe.

*Tuż po północy najstarsza osoba w rodzinie powinna szeroko otworzyć okno albo drzwi, aby wypuścić to, co stare i zaprosić życzliwe duchy.