228. Tajemnice romantycznego jeziora. Świteź Adama Mickiewicza

Tajemnice romantycznego jeziora. Świteź Adama Mickiewicza

Świteź to jezioro na Białorusi, 20 km na południowy wschód od Nowogródka. Leży na wododziale Niemna i Szczary, w dorzeczu Mołczadzi, na terenie Świteziańskiego Parku Krajobrazowego. W jeziorze i w jego pobliżu występuje między innymi lobelia jeziorna (zwana też stroiczką wodną albo stroiczką jeziorną), trująca roślina o białych lub białoniebieskich, dzwonkowatych kwiatkach.

Według legendy na miejscu jeziora Świteź stało piękne miasto. Pewnego razu na ziemię nowogródzką przyszli najeźdźcy. Starzy i młodzi poszli walczyć, a w mieście zostały tylko ich bezbronne żony i córki. Gdy nieprzyjaciele znaleźli się pod bramą miasta, a świtezianki były już gotowe umrzeć w płomieniach, aby nie poddać się wrogom, wydarzył się cud. Ziemia rozstąpiła się i pochłonęła miasto, by nie oddać go najeźdźcom. Na jego miejscu rozlało się nadzwyczajnie piękne jezioro, na którego przejrzystej powierzchni pojawiły się kwiaty o nazwie „car-ziele” (czyli lobelia jeziorna).

Mickiewicz często bywał nad Świtezią i zachwycał się jej pięknem. W pobliżu jeziora znajduje się tzw. Kamień Filaretów, na którym wypisano fragment ballady „Świteź”:

„Ktokolwiek będziesz w nowogródzkiej stronie,

Do Płużyn ciemnego boru

Wjechawszy, pomnij zatrzymać twe konie,

Byś się przypatrzył jezioru.”

Majątkiem w Płużynach zarządzał Michał Wereszczaka, z którym przyjaźnił się Mickiewicz. Po ślubie siostry Michała, Maryli Wereszczakówny (właściwie Marianny Ewy Wereszczakówny) w Płużynach zamieszkała jej matka – marszałkowa Franciszka Wereszczakowa, wdowa po Antonim Wereszczace, której ten majątek był przyznany dożywotnio. Michał Wereszczaka objął Tuhanowicze.

Świteź to ballada opatrzona podtytułem – dedykacją „Do Michała Wereszczaki”. Oparta jest na motywach ludowych. Autor osadził opowieść w znanej mu przestrzeni majątku Wereszczaków (Płużyny) i przedstawił popularną na tych terenach legendę o powstaniu jeziora Świteź. Zdarzenia relacjonuje kobieta, która wynurzyła się z toni jeziora. Jest ona postacią z wierzeń ludowych, gotową oddać życie w obronie podopiecznych i poświęcić wszelkie dobra dla ratowania najcenniejszych wartości – godności i honoru.

Utwór splata dwa sposoby wyjaśniania zdarzeń: charakterystyczną dla wierzeń ludowych wiarę w czary (tajemnicza zamiana ludzi w rośliny) i cud przypisywany interwencji Boga (wysłuchanie prośby o obronę przed hańbą i ukaranie winowajców).

W Świtezi podjął autor zagadnienie moralne obrony czci, ocalenia przed hańbą, utratą honoru. Zagrożenie, jakie czyhało na niewinne mieszkanki miasta, pochodziło ze strony wojsk cara – to również znamienny dla romantyzmu element ekspansywnej władzy Rosji.

Utwór stylizowany jest na swobodna gawędę charakteryzującą się językiem potocznym. Odstępstwo od tej zasady dotyczy jedynie strof opisujących poetyckim stylem jezioro.