250. rocznica utworzenia Komisji Edukacji Narodowej

Rok 2023 jest dla polskiej edukacji oraz całego środowiska oświatowego szczególnie istotny. 14 października mija 250 lat od utworzenia Komisji Edukacji Narodowej – pierwszej w Polsce i zarazem w Europie państwowej centralnej władzy oświatowej.

W trudnej sytuacji polskiego szkolnictwa w XVIII wieku zrodził się ferment, tworzący podłoże dla przyszłej reformy. Wydarzenia polityczne przyspieszyły ten proces. Przekonanie, że upadłe państwo polskie może uratować jedynie pokolenie wychowane w nowym duchu, stawało się coraz silniejsze. W tej sytuacji uchwałą sejmową z 14 X 1773 roku została powołana Komisja Edukacji Narodowej. Jej pierwsza nazwa brzmiała: Komissyja nad edukacją młodzi narodowej szlacheckiej dozór mająca. Stanowiła ona najwyższy organ państwowy sprawujący zwierzchnictwo nad szkolnictwem w Polsce, powołany przez sejm i przed nim odpowiedzialny. Ustawa sejmowa oddawała Komisji pod opiekę troskę o wychowanie młodzieży szlacheckiej i zarząd szkół publicznych.

Komisja składała się początkowo z ośmiu, a potem z dwunastu osób wybieranych na 6-letnie kadencje. Wszyscy jej członkowie pracowali bezpłatnie. Pierwszymi komisarzami zostali wpływowi magnaci, odgrywający wybitną rolę w życiu politycznym, wykształceni i zorientowani w najnowszych prądach umysłowych i kulturalnych. Byli nimi: Ignacy Massalski (biskup wileński), Michał Poniatowski (młodszy brat króla) wówczas biskup płocki, a potem ostatni prymas I Rzeczypospolitej Joachim Chreptowicz, podkanclerzy litewski, August Sułkowski – wojewoda gnieźnieński, książę Adam Kazimierz Czartoryski, były kanclerz Andrzej Zamoyski, Ignacy Potocki – pisarz wielki litewski i Antoni Poniński – starosta kopanicki. Pierwszym prezesem Komisji został biskup Massalski, którego w 1776 roku zastąpił biskup Poniatowski. Zespół ten współpracował niezwykle zgodnie i efektywnie.

Komisja w poczuciu doniosłej społecznej funkcji szkolnictwa wytyczyła kierunek reform: nauczanie jednolite i scentralizowane, w języku polskim, szkoły dla wszystkich stanów, programy o charakterze encyklopedycznym nacechowane praktycyzmem, nauka moralna obok religii jako podstawa kształcenia etycznego, obywatelski duch wychowania, konieczność wprowadzenia nowego systemu kształcenia nauczycieli i nowych podręczników. Opracowano przepisy dla szkół parafialnych, wojewódzkich oraz pensji żeńskich. Przepisy rozesłano do szkół, a w ślad za nimi wysłano wizytatorów, by sprawdzili czy są wdrażane. Jedną z zasadniczych przeszkód w realizacji projektów okazał się brak podręczników, dlatego też 10 II 1775 roku powołano Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (tj. podręczników), które miało je opracować. Połowa z nich została napisana w Rzeszowie, w gimnazjum męskim (dziś I Liceum Ogólnokształcącym).